Morgunblaðið - 09.09.2007, Side 29

Morgunblaðið/Kristinn
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 2007 29
mál. Síðar meir breytist þessi færni,
hún verður meðvitaðri líkt og við að
læra skák. Og þar eru sumir færir,
aðrir miður. En þetta fyrsta skeið er
bæði almennt og ómeðvitað. Börn
nema tungumál með sama hætti og
þau sjá. Með sama hætti og við nem-
um form og liti erum við fædd til að
nema tungumál og nota það. Við er-
um fædd til að skilja hljóð tungumáls-
ins með öðrum hætti en önnur um-
hverfishljóð eins og ískur í hurð eða
bremsuhljóð bíls. Og við skilgreinum
hljóð tungumálsins með hætti sem
við beitum ekki á síðarnefndu hljóð-
in.“
– Nú hefur orðið mikil framþróun í
genarannsóknum síðustu áratugi.
Heldurðu þá að spurningar um mál
og máltöku muni beinast æ meir að
genum?
„Ég held að þessi svið séu að tengj-
ast, já. Við erum að byrja að skilja
hvers konar upplýsingar þurfi að
vera innbyggðar í genunum. Það má
hugsa þetta sem svo að við séum
stödd á miðri 19. öld núna; það sem
málvísindamenn eru að gera nú er á
vissan hátt það sama og Mendel var
að gera á miðri 19. öld. (Gregor Men-
del (1822-1884) var austurrískur
ábóti og líffræðingur sem lagði grunn
að erfðafræði nútímans með rann-
sóknum á erfðum í plönturíkinu.)
Mendel gerði tilraunir með ertubaun-
ir og reyndi að komast að því hver
þáttur umhverfisins væri í vexti
þeirra og hvað væri ekki orsakað af
umhverfinu heldur erfðaþáttur plönt-
unnar sjálfrar. Og það er þetta sem
málvísindamenn eru að gera, að
skoða einstök tungumál, reyna að
átta sig á því hvað sé lært þar fyrir
tilverknað málsvæðisins í kring,
hvort heldur er á Íslandi eða í Skot-
landi, og að glöggva sig á þeim þátt-
um sem ekki verði lærðir, sem ekki
séu háðir reynslu hvers og eins.“
– Eru menn kannski komnir svo
langt á þessu sviði að vera farnir að
staðsetja vissar tungumálastöðvar
nákvæmlega í mannsheilanum?
„Það er reyndar erfitt. Þá erum við
komin út í genavísindi og það er svið
sem er enn á bernskustigi. Það eru
nú þegar til tæki sem líkja eftir starf-
semi heilans en þau eru mjög frum-
stæð. Þau eru miklu betri en fyrir 20
árum. En eftir 20 ár munum við líta
um öxl og segja: „Mikið var þetta
frumstætt.“ Við vitum samt nú að til-
tekin svæði í heilanum tengjast
tungumálum. En hvernig þau gera
það er enn hulið móðu.
Það hafa fundist fjölskyldur á Eng-
landi sem virtust hafa stökkbreytt
tungumál og þær hafa reynst vera
með stökkbreytt tungumálagen. Það
lýsir sér svo að þetta fólk myndar
ekki fleirtöluendingu eins og -s; það
talar um „book“ hvort heldur er í ein-
tölu eða fleirtölu. Þarna hefur sem sé
komið á daginn að það er beint sam-
band á milli tiltekinna máleiginda og
tiltekins gens, sem nefnist FOXP2.
Einn góðan veðurdag munum við
komast á snoðir um það hvaða gena-
þætti er hér um að ræða og hvar þeir
eru staðsettir. Slíkt tilfelli hefur ekki
svo gríðarleg áhrif í ensku sem er
með einfaldar beygingarendingar.
En við getum ímyndað okkur að svip-
uð stökkbreyting hefði mun drama-
tískari áhrif á t.a.m. íslenskumælandi
fjölskyldu þar sem beygingarmyndir
eru miklum mun flóknari.“
Þróun tungumála
– Þú talar á öðrum stað um mis-
vitra menn sem hafi viljað meina að
tiltekið tungumál hafi verið betur á
vegi statt á einu tímaskeiði en öðru.
Málvísindamenn eins og þú vilja ekki
skoða tungumál heimsins með þeim
hætti?
„Nei, enda er engin forsenda til að
ræða hlutina þannig. Tungumál
heimsins eru gríðarlega fjölbreytt og
það sem málvísindamenn fást við er
einfaldlega að reyna að átta sig á
þessari margbreytni. Eitt af því sem
nú er efst á baugi innan fræðanna er
það að tungumál eru að deyja út í
gríðarmiklum mæli, þau hverfa með
ógnarhraða og sum þeirra tungumála
sem eru að hverfa búa yfir mjög
óvenjulegum eigindum svo við viljum
skrásetja þessi tungumál áður en þau
deyja út til þess að geta kannski ein-
hvern dag skilið þennan þátt marg-
breytninnar.“
– Gætirðu nefnt dæmi um slíkt
tungumál?
„Já. Orðaröð er með misjöfnum
hætti eftir tungumálum. Í ensku og
íslensku er venjulega eða sjálfgefna
röðin frumlag-sögn-andlag: Jón sá
Mývatn. Í þýsku er röðin frumlag-
andlag-sögn í aukasetningum. Þar
myndi maður segja … að Jón Mývatn
sá. Þessar tvær orðaraðir eða setn-
ingagerðir eru mjög algengar. Síðan
eru til tungumál með venjulegu orða-
röðinni sögn-frumlag-andlag. Írska
er dæmi um slíkt tungumál. Þar væri
venjulega orðaröðin: Sá Jón Mývatn.
En síðan er mjög sjaldgæf venjuleg
orðaröð sem er andlag-sögn-frumlag
sem myndi þá vera: Mývatn sá Jón,
þ.e. þar sem þessi orðaröð væri hlut-
laus og eðlileg tjáning á þeirri merk-
ingu sem felst í íslensku orðaröðinni
Jón sá Mývatn. Tungumál með þess
háttar orðaröð finnst t.d. á Amason-
svæðinu. Þar er eitt mál sem talað er
af mjög fámennum hópi og mun
deyja út innan tíðar og nefnist Pira-
tapuyo. Svo nú höfum við í National
Science Foundation komið miklu
verkefni á fót til að fara á svæðið og
rannsaka þetta tiltekna mál og virkni
þess áður en það deyr út.“
Við ræðum einnig aðkomu stjórn-
valda hér og hvar að vexti og hnigi
ólíkra tungumála.
„Það hefur til dæmis verið stefna
stjórnvalda í Bandaríkjunum um til-
tekið skeið að grafa undan tilteknum
tungumálum. Mörgum indíánum hef-
ur því verið bannað þar að nota eigið
tungumál. Það var stefna skóla-
yfirvalda að allir ættu að tala ensku á
skólalóðinni. Slík opinber stefna hef-
ur mikil áhrif. Þetta snýst allt um
völd og sjálfsvitund. Og stundum vel-
ur fólk sér tungumál A fremur en B
vegna þess að í því felast beinir fjár-
hagslegir hagsmunir. Reyndar eru
mörg tungumál heimsins í hættu
vegna þessarar afstöðu, að fólk sé
neytt til að velja milli þeirra og ein-
hvers annars tungumáls í stað þess
að leyfa þeim báðum að lifa áfram.“
Ný tungumál verða sífellt til
„Það eru sífellt að verða til ný
tungumál. Því tungumál eru sífellt að
breytast. Þau breytast kannski á mis-
munandi hátt. Fyrir tvö þúsund árum
var töluð latína á stóru svæði í Suður-
Evrópu. Að nokkrum tíma liðnum var
svo farið að tala latínu með ólíkum
hætti við ána Tagus í Portúgal, við
Tíber á Ítalíu og loks við Signu. Og
þegar tímar liðu fram var þetta ekki
lengur sagt vera þrenns konar latína
heldur ólíkar tungur, portúgalska,
ítalska og franska. Mig grunar að hið
sama muni gerast varðandi enskuna.
Enska er að verða alheimstunga og
nú er fólk farið að tala um „enskur“.
Til dæmis er talað um „Singlish“, sem
er sú enska sem töluð er í Singapúr,
og Jamenglish, sem er enskan töluð á
Jamaica.
Hins vegar má nefna einstakt til-
felli sem orðið hefur til síðustu 25 ár.
Þetta er sérstakt táknmál í Ník-
aragva. Fyrri einræðisstjórn landsins
var með stefnu varðandi heyrn-
arlausa sem fólst í að þeir væru varla
mennskir. Og heyrnarlausir máttu
ekki safnast saman. Svo hinum
heyrnarlausu var haldið inni á heim-
ilum þar sem samskipti voru mjög
erfið. En síðan tóku Sandinistar við
stjórnartaumum í landinu. Þeir voru
velviljaðri heyrnarlausum og komu á
fót skóla fyrir heyrnarlaus börn. Það
eru um 500 heyrnarlausir í Ník-
aragva og þeir settust allir í þennan
skóla. Þau höfðu öll myndað með sér
frumstætt tjáskiptakerfi til að nota
heima við en ekkert þeirra hafði þró-
að með sér tungumál sem þeir mynda
sem vaxa upp í málsamfélagi. Svo
með tímanum, í þessi 25 ár sem liðin
eru frá stofnun skólans, hefur orðið
til nýtt tungumál við það að allt þetta
fólk kom saman. Málvísindamenn,
sálfræðingar og mannfræðingar
fréttu af þessum kringumstæðum í
byrjun og hafa því getað fylgst með
þróun þessa tungumáls. Þetta er al-
veg einstætt í sögunni, að hægt sé að
fylgjast þannig með tungumáli verða
til frá byrjun – úr engu – með aðeins
einni kynslóð.“
Norrænir menn
breyttu ensku máli
– Í bókinni The Development of
Language segirðu á einum stað frá
því að norrænir víkingar hafi haft
mikil áhrif á þróun enskrar tungu á
miðöldum.
„Já, enskan var með mjög auðugt
beygingarkerfi og síðan komu nor-
rænir víkingar til. Englendingum og
norrænum mönnum lynti vel saman –
sem var meira en hægt var að segja
um t.d. Englendinga og Frakka.
Þetta leiddi til fjölda hjónabanda
enskra kvenna og norrænna manna.
Fyrir bragðið varð mikið um fjöl-
tyngd heimili þar sem konan talaði
ensku en maðurinn norrænt mál. Og
við vitum að enskt málkerfi tók fyrst
að einfaldast á því svæði þar sem nor-
rænir menn settust að, í norðaust-
urhluta Englands. Síðan breiddist
þessi einfaldari enska út um landið.
Svo það er ljóst að norrænir menn
höfðu miklu hlutverki að gegna í þró-
un enskrar tungu.“
Við ræðum í framhaldi þessa
möguleikann á því að Íslendingar
kunni fyrr en síðar að verða fyrir við-
líka strandhöggi: að íslensk tunga
taki að einfaldast vegna blandaðra
hjónabanda Íslendinga og fólks af er-
lendu bergi. Kannski enskumælandi
fólks. Og væri þá kannski „fullhefnt“
fyrir enskuna á sinni tíð. En það er
önnur saga.
Umbo›s- og sölua›ili
Birkiaska ehf.
sími: 551 9239
www.birkiaska.is
Birkiaska
Í HNOTSKURN
»David Lightfoot er pró-fessor við Georgetown
University í Washington.
»Lightfoot er löngu heims-kunnur fyrir bylting-
arkenndar rannsóknir á sam-
bandi málbreytinga og
máltöku barna.
»Hann er höfundur fjöldabóka sem margar hverjar
hafa notið vinsælda langt út
fyrir raðir sérfræðinga, t.d.
The Language Lottery (1982),
The Development of Lang-
uage (1999), The Language
Organ (2002) og How New
Languages Emerge (2006).
»Lightfoot er einn forstöðu-manna National Science
Foundation sem er helsti
rannsóknasjóður Bandaríkj-
anna.
Lifandi fræði | Fyrir David Lig-
htfoot eru málvísindi lifandi
fræði, sem hann talar um af
áratuga yfirsýn og síkvikri
forvitni.