Morgunblaðið - 01.12.2007, Síða 30

30 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
„Í STAÐ þess að vera þátttakandi í
alvöru friðargæslu,“ segir Hildur
Helgadóttir í síðasta kafla bókar
sinnar um tímann sem
hún varði með breskri
herdeild í Bosníu fyrir
níu árum, „leggja eitt-
hvað merkilegt af
mörkum, gefa af mér,
nýta menntun mína og
reynslu til góðs, þá
hafði þetta að miklu
leyti snúist um átök
við sjálfa mig í um-
gengni við aðra.“ (288)
Þessi greining Hildar
á veru sinni í Bosníu
lýsir líka bók hennar í
hnotskurn. Bókin er í
senn frásögn mann-
eskju sem lendir í
tilvistarkreppu eftir
sársaukafullan skilnað
og opinská lýsing hjúkrunarfræð-
ings á hvernig það er að starfa með
herdeild við friðargæslustörf.
Lesandinn fylgist með Hildi allt
frá því að hún ákveður að sækja um
sex mánaða starf með bresku her-
deildinni og þar til hún lýkur tíma-
bili sínu. Henni tekst vel að lýsa því
hvílík umskipti það eru fyrir Íslend-
ing, fullkomlega fákunnandi um allt
sem lýtur að hernaði, skipanakerfi
hersins, tignarröð og hugsunar-
hætti, að þurfa allt í einu að ganga
inn í þennan annars lokaða heim
óbreyttra hermanna, liðþjálfa og
foringja. Það sem hún lærir í friðar-
gæslunni hefur lítið eða ekkert með
Bosníu eða Bosníumenn að gera.
Hún hefði getað verið með bresku
herdeildinni hvar í veröldinni sem
er. Herdeildin verður eins og heim-
ur út af fyrir sig og allt snýst um
hana.
Níu ár eru liðin síðan Hildur tók
út reynslu sína með breska hernum
og á þessum tíma hafa fjölmargir
Íslendingar fengið samskonar
reynslu af friðargæslu og Hildur
lýsir í bók sinni. Það er alltaf dálítið
áfall fyrir Íslendinga sem sendir
eru til starfa með herdeildum eða
sem hluti af þeim að átta sig á því
hve framandi og fjarlægur heimur
hermanna er. Íslendingar eru iðu-
lega hreyknir af því að vera röskir
til verka, áreiðanlegir og lítt gefnir
fyrir að tvínóna við hlutina. Her-
deild (og þetta á kannski sér-
staklega við um breska herinn) er
hinsvegar ofurseld skipulegu valda-
kerfi þar sem stöðugt
þarf að huga að rétt-
um boðleiðum, og ef
eitthvað sameinar
menn, þá er það ein-
læg fyrirlitning á öllu
borgaralegu.
Sex mánuðirnir í
Bosníu eru í senn við-
burðaríkir og við-
burðasnauðir. Hildur
byggir sjálfstraustið
upp smátt og smátt,
lærir á hermennina og
ávinnur sér virðingu
samstarfsmanna og
yfirmanna. Það er ný
manneskja sem snýr
til baka að fáeinum
mánuðum liðnum, búin
að skipta eigin sársauka út fyrir
lífsreynslu sem er að mörgu leyti
sársaukafull en líka mikilvægt vega-
nesti fyrir framtíðina.
Það er hægt að lesa þessa bók
sem sjálfshjálpar- og þroskasögu en
það er líka hægt að lesa hana sér til
fróðleiks um lífið í herdeild við
friðargæslu. Ég held að allir sem
hafa áhuga á slíkum störfum ættu
að lesa bók Hildar Helgadóttur áð-
ur en lengra er haldið. Hún gæti
losað marga undan ranghug-
myndum um hvernig hlutirnir í her-
deild ganga fyrir sig: Þar sem lífið
getur dögum og vikum saman ein-
kennst af bið, hangsi og aðgerða-
leysi sem í besta falli er kryddað
með valdabaráttu og einstaka
hneykslismáli. Hildur reynir ekki að
fegra lífið í herbúðunum og þaðan
af síður dregur hún einhlítar niður-
stöður af reynslu sinni.
Í felulitum er vel skrifuð og á
köflum mjög skemmtilega stíluð
frásögn, blátt áfram og tilgerðar-
laus.
Friðargæsla sem
sjálfshjálp
BÆKUR
Endurminningar
Eftir Hildi Helgadóttur, 292 bls.
JPV, 2007.
Í felulitum. Við friðargæslu í Bosníu með
breska hernum
Jón Ólafsson
Hildur
Helgadóttir
Í UPPHAFI bókar er vornótt og við
Elliðavatn í kofa einum dreymir
svarthærðan strák, Eyvind Þóru-
son, dularfulla táknræna drauma
sem brjótast um í vitund hans –
enda skilaboð úr handanheimi. Þeir
ásækja hann í vöku, meðvitað sem
ómeðvitað, rekur hann þá fyrir sér,
dregur þá upp og skrifar niður.
Næmi hans og merking þeirra verð-
ur leiðarstef sögunnar – og fléttast
þar saman örlög margra og þar á
meðal skoskra bræðra sem ekki má
rekja hér – þeir eiga sinn stað í sög-
unni og verða manni hugstæðir.
Eyvindur hefur alist upp hjá
ömmu sinni, Hildi smur, sem er sér-
stök kella og jafn lagtæk við bíl-
vélar sem brúðarkjólasaum. Og við
kynnumst Þóru, dóttur hennar, sem
hefur búið á Ítalíu frá því drengur-
inn var ungbarn. Um sumarmál
flytur hún heim til Íslands og vill
gerast móðir hans.
Sagan ber okkur upp á
öræfi þar sem Þóra og
Eyvindur gerast skála-
verðir á Kili – á slóðum
Fjalla – Eyvindar og
Höllu. Þar eru bullandi
litríkir hverir sem ým-
ist „hvissa eða mala“
eða öskra í samhljómi
við ýmis tungumál. Við
hvert fótmál er að
finna magnþrungnar
sögur af draugum og
tröllum í fjöllum.
Ýmsir kveðja dyra í
fjallaskálanum á
Hveravöllum. Út úr
þokunni birtist Njörð-
ur kjaftstór „tunnumannfræðingur“
sem kallar Eyvind m.a. „páfugl,
pempíu, pjattrófu og punturass“
(121) og ekki má gleyma Vilhelmínu
síspyrjandi. Annar kemur við sögu,
einhentur er sá og var fylgd-
armaður bræðranna frá Reynistað
fyrir um tvö hundruð árum.
Já, það er ekki allt sem sýnist – í
þessari mögnuðu nútímasögu
sagnavölvunnar Kristínar Helgu
Gunnarsdóttur. Þetta
er barnabók – en gott
betur! Framvinda sög-
unnar, spenna og for-
vitni fangar hug les-
enda á öllum aldri og
drepur sagnaarfinn
okkar úr dróma.
Stillinn er fjörlegur
og leikandi en þjóð-
legur. Þegar kveðju-
stund rennur upp er að
finna sérlega fallegt
tregafullt stílbragð.
Þar segir „Hofsjökull
andaði hljóðri kveðju
úr fjarska og úr
Öskurhólnum kváðu
við drungaleg hróp
sem fleygðu sér eftir söndunum.
(199)
Þetta er frábær bók, reist á
sagnahefð, útilegumannasögum og
þjóðsögum. Bókina mætti þýða á
ýmis tungumál og vonandi verður
sagan kvikmynduð. Boðskapur bók-
arinn er að í endinum sé upphaf fal-
ið. „Þannig er það bara.“ (210)
Mögnuð bók – drepur
sagnaarf úr dróma
BÆKUR
Barnabók
Eftir Kristínu Helgu Gunnarsdóttur.
Mál og menning. 2007 – 210 bls.
Draugaslóð
Friðbjörg Ingimarsdóttir
Kristín Helga
Gunnarsdóttir
ÞETTA er ævisaga með margvís-
legri fjölfræði, auk viðbætis með
dulrænum frásögnum, yfir heildina
litið langt mál og mikið. Höfund-
urinn hefur fengist við margt um
ævina og margt reynt og hefur ljós-
lega sett sér það markmið að koma
lífsreynslu sinni sem ítarlegast á
blað. Hann segir frá bernsku sinni
og æskuárum fyrir norðan, rekur
sjúkrasögu sína á Akureyrarspítala,
Kristneshæli og Reykjalundi, bíla-
kaup og ferðalög um landið, nám sitt
og vinnu, bæði á Reykjalundi og
annars staðar, hjúskap og stofnun
heimilis, áhuga sinn á ljósmyndun
og segir frá fyrirtæki sem hann
stofnaði og rak um skeið, en það
framleiddi geislamyndir sem hann
kallaði svo. Hann segir frá eldgos-
unum á síðari hluta liðinnar aldar.
Með þeim fylgdist
hann grannt, sumpart
vegna myndafram-
leiðslu sinnar; fremur
þó vegna starfa sinna
við Háskólann. Hann
segir frá áhuga sínum
á jurtalyfjum og fyr-
irtæki sem hann stofn-
aði til að framleiða lúp-
ínuseyði. Hann segir
frá dulrænni reynslu
sinni og annarra, enn-
fremur frá Guðspeki-
félaginu og Sálarrann-
sóknafélaginu þar sem
hann gat komið áhuga-
málum sínum á fram-
færi og deilt þeim með
öðrum. Er þá einungis stiklað á
stóru.
Ljóst er að höfundi hefur verið
kappsmál að brjóta til mergjar og
lýsa þeim tæknilegu viðfangsefnum
sem hann eða aðrir þurftu að leysa
hverju sinni. Þannig lýsir hann í
þaula hrapallegum læknamistökum
á Akureyrarspítala og þjáningum
sem á hann voru lagðar þeirra hluta
vegna, ágöllum á
gamla bílnum sem
hann keypti og varð að
gera við sjálfur, efna-
hvörfum við fram-
köllun litmynda, upp-
götvun sinni þar að
lútandi og einkaleyfis-
umsókn sem náði þó
aldrei fram að ganga
þar sem hann skorti fé
til að leggja fram með
umsókninni.
Síst er að furða þó
að misjafnlega hafi
tekist að koma þessu
margvíslega efni fyrir í
einni bók. Höfundur er
víða langorður. Með ít-
arlegum yfirlestri hefði mátt stytta
textann og bæta að mun. End-
urtekningar eru nokkrar. En þær
reynist mörgum ævisagnaritaranum
erfitt að forðast. Þar sem fjöldi
manna er nefndur á nafn hefði
nafnaskrá stóraukið gagn það sem
hafa mætti af bókinni.
Fjölfræði
BÆKUR
Endurminningar
Eftir Ævar Jóhannesson. 527 bls.
Útg. Bókaútgáfan Skjaldborg. Reykjavík,
2007.
Sótt á brattann
Erlendur Jónsson
Ævar
Jóhannesson
ÞAÐ er einhver undursamlegur
hljómur í ljóðum Aðalsteins Ásbergs
Sigurðssonar, einhver birta og
styrkur sem erfitt er
að skýra. Í nýrri ljóða-
bók, Hjartaborg, vísar
hann í ljóð Kolbeins
Tumasonar um himna-
smiðinn og óskina um
að ryðja allri sorg úr
,,hjarta-borg“. Ekki
þarf að lesa lengi til að
sjá að bókin er öðrum
þræði saknaðaróður til
látinnar eiginkonu
skáldsins en jafnframt
uppgjör og sáttargjörð
Aðalsteins við lífið, guð
sinn og tilveruna.
Í þessari bók birtast
allir helstu kostir Að-
alsteins, myndvísi og
hljómfegurð textans,
næm tilfinning og hugljúf efn-
isnálgun. En fyrst og fremst staldr-
ar lesandi við þá heildarmynd sem
bókin mótar. Skáldið er með þessari
bók að takast á við sorg sína og
söknuð af mikilli alvöru og það raðar
í kringum sig því sem getur hjálpað.
Aðalsteinn yrkir um börnin, ættina
og ættjörðina, ættarhúsið og um guð
og það skjól sem trúin veitir. Hann
finnur fyrir máttugri hönd á herðum
sér og orðin koma óhikað fram á var-
ir hans: ,,Herra, þú hefur aldrei yf-
irgefið mig.“ En umfram allt er það
einstaklingur hans sem
tekst á við sorgina. Eitt
fegursta ljóð þessarar
bókar er í raun kveðju-
ljóð Aðalsteins til konu
sinnar, texti við lag eft-
ir Sigurð Flosason. Það
nefnist Það var skip.
Ljóðmælandi stendur
við ströndina og horfir
á ástina sína sigla burt
á skipi ,,með söknuði
og von / og svífandi
drauma“. En hann
stendur einn eftir ,,og
þessi strönd /svo
hrímgrá og köld / varð
heimur minn allur“.
Hafið kemur einnig
fyrir í öðru kvæði þar
sem ljóðmælandi rennur inn í annað
sjálf, skipstjóra, sem heldur um
stjórnvölinn og heldur fast við sína
stefnu.
Ég stend af mér storminn
stýri eftir slætti hjartans
vil finna okkur heimahöfn.
Við nánari athugun verður ljóst
að hvorugur má af öðrum sjá
og við siglum til að gleyma.
Harmljóð einsog brimgnýr
hafið er skínandi paradís
hrannir rísa fyrir stafni.
Mörg kvæði eru í þessari bók sem
mér finnst vera eftirminnileg, t.d.
kvæðið Haustfuglar þar sem sumar-
ið flýgur með tveimur svönum suður
yfir heiðar: ,,ég sá alla litina týnast /
í haustgrárri heiði“. En ekki er síðri
þessi sáttargjörð húms og dags sem
mér finnst undirstrika svo vel anda
bókarinnar:
Húmið læðist
inn um mjóstu rifur
gegnum smæstu göt
til að faðma fast að sér
síðustu geisla dagsins.
Hjartaborg er hugljúf bók um
söknuð og hvernig menn takast á við
tilveruna eftir missi en frá henni
stafar jafnframt mikill styrkur.
Mörg ljóðin eru eftirminnileg og
gerð af list einfaldleikans.
Harmljóð einsog brimgnýr
BÆKUR
Ljóð
Eftir Aðalstein Ásberg Sigurðsson.
Dimma 2007 – 94 bls.
Hjartaborg
Skafti Þ. Halldórsson
Aðalsteinn
Ásberg Sigurðsson
TITILPERSÓNURNAR þrjár í
fyrstu barnabók færeyska lista-
mannsins Bárðar Oskarssonar eru
vel þekktar hetjur úr
heimi barna-
bókmenntanna. Núna
leiðist þeim því þær
fá ekki að haga sér
eins og þær vilja –
allt er bannað. Er það
ekki einmitt þannig í
dag? Allt er orðið svo
meðvitað að fullorðna
fólkið stjórnar sam-
skiptum og vinskap
barnanna. Börn mega
ekki haga sér eins og
þeim er eðlislægt, æfa
sig að vera vinir og
láta reyna smá á vin-
skapinn. Nei, allir
eiga að vera góðir –
og láta sér leiðast. En
eftir vissan skammt af leiðindum
þolir hundurinn hvatvísi ekki
meira, hann hreinlega springur og
geltir eins og vitlaus á köttinn.
Skyndilega eru dýrin komin aftur
til sjálfra sín – og það er skemmti-
legt. Sagan er einföld á yfirborð-
inu, en undir því vísar hún í
reynsluheim barna, þau skilja að-
stæðurnar og tilfinningarnar sem
þeim fylgja, og það er styrkleiki
bókarinnar. Best finnst mér að
bókin réttlætir tilfinningarnar
barnanna og hvetur þau til að
haga sér eins og þeim er eðlis-
lægt.
Myndirnar hans Bárðar eru
skemmtilegar, en mjög ólíkar því
sem við erum vön að sjá í barna-
bókum fyrir yngstu
lesendurna. Hann er
ekki að eltast við nein
krúttlegheit og eru
t.d allir litir bókar-
innar brúntóna og því
lítið sem grípur augað
strax. Það er mikill
húmor í myndunum,
svipbrigði dýranna
eru dásamleg og
segja meira en mörg
orð. Líkt og Bárður
treystir sínum ungu
lesendum til að kafa
undir yfirborð textans
treystir hann þeim til
að rýna í myndirnar,
smáatriði þeirra og
blæbrigði.
Þau heppnu börn sem eignast
þessa skemmtilegu bók eiga eftir
að vilja lesa hana upp til agna og
foreldrar eiga ekki eftir að hafa
neitt á móti því. Eða eins og mús-
in klára hugsar í lok bókarinnar:
„Núna er gaman.“
Aftur til náttúru
BÆKUR
Barnabók
Myndir og texti: Bárður Oskarsson.
Mál og menning. 2007. 34 bls.
Hundurinn, kötturinn og músin
Hildur Loftsdóttir
Bárður
Oskarsson