Náttúrufræðingurinn - 1960, Síða 53

NÁTTÚRU 1' RÆÐINGURINN
45
sama að eiga við um allt hitt. Hér kemur það og rnikið við sögu, að hákarls-
tennur, sent mikið var af í jarðlögum á Möltu, voru í rauninni allt annað
en þær sýndust vera, nefnilega naðurtungur, sem Páll postuli Iiafði breytt
þannig í forðum daga, er skip lians strandaði á eynni. Menn aðhylltust ann-
ars þá kenningu, að steinmyndandi saft liefði þann sköpunarmátt að geta
framkallað allskyns myndir í jörðinni; einnig kom til greina að slíkur sköp-
unarmáttur hyggi í berginu sjálfu. Hver lieimskingi gat skýrt steingerfinga á
þann hátt sem það er gert á vorum dögum. Hitt fýsti djúpliyggju og þekk-
ingu á ritum lærðra manna, að fjalla um mátt steinsaftarinnar. Hér er sjálf-
sagt aðalatriðið, og það er atriði, sem svo oft hefur kornið við sögu vísindanna,
þótt þýðing þess sé ef lil vill ltvergi ljósari en í þessu sambandi: Menn neita
augljósustu sannindum með skírskotun til kenninga.
Hér bregður sem snöggvast fyrir annarlegum giampa: Steno kentur fram á
sviðið. Hann skoðar gaumgæfilega íjölda staða, Jjar sem „bergmyndir" voru
kunnar og í riti sínu Hi69 leiðir hann skýr rök að því, að steingerfingar eru
leifar fornra dýra. Hann er nú talinn faðir forndýrafræðinnar og hinnar sögu-
legu jarðfræði og mikils metinn. En vísindastarf hans varð stutt og hvorki í
DanmÖrku né annarsstaðar var nokkur skilningur á uppgötvun hans. Steinsaft-
in hélt sinum krafti1).
Vísindin voru afarfurðulega gerður grautur þar sem aðalefnin voru guðfræði
og læknismáttarfræði. Verulegur Iiluti hinnar síðarnefndu var steinafræði, þ. e.
læknismáttur steina. Til steina töldust jarðsteinar, blóðsteinar, nýrnasteinar
o. s. frv. Jarðsteinar gátu vaxið inni í bergi líkt og nýrnasteinar í mönnum.
Móðursteinn (matrix) fæddi af scr aðra steina, blóðsteinninn (hematít) hefti
blæðingu o. s. frv.
Nútímamaður á ekki auðvelt með að setja sig að öllu leyti inn í hugsunar-
háttinn, og Jtó er það æskilegt, t. d. af því að í þessum grautarpotti var að
botnfalla ýmislegt, sent síðar skifLi máli og þarna verða til orð (eins og matrix
og hematit) sem jarðfræðin notar enn í dag þótt upphafleg merking ntegi
teljast gleymd.
í Landfræðisögu Þorvaldar er vissulega talað almennt um vísindin á 17.
öld, en honum er gjarnt að afgreiða þau með stimplinum hindurvitni og hjá-
trú. Þótt það sé að vissu leyti rétt þá er hitt einnig víst að ltinir lærðu menn
þessa tíma liöfðu sín hugmyndakerfi, sínar ástæður fyrir hinum og þessum
skoðunum og jiað er nokkurs virði að skilja hvernig stóð á meinlokunum.
Bók Garboes er mjög læsilega skrifuð og fordómalaust og heimildaskrá er
svo stór (32 bls.) að hún er vafalaust mikilsverð fyrir þá, sem t. d. vildu kanna
nánar það sem liorfir að Islandi.
Trausti Einarsson.
1) Viðvíkjandi eldgosum skifti sú forna kenning miklu máli, að kuldi á
einum stað kallaði fram hita á öðrum til mótvægis. Það var því kuldinn á
Heklutindi sem framkallaði háan hita unclir fjallinu og gerði það að eldfjalli.