Náttúrufræðingurinn - 1963, Síða 15

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
9
Jón Jónsson:
Hnyðlingar í íslenzku bergi
Inngangur.
Ekki er óalgengt, að í hraunum og öðru gosbergi megi sjá rnola
úr efni, sem er nokkuð öðru vísi en bergið sjálft. Stundum er
munur á útliti bergs og mola svo lítill, að menn taka ekki eftir
molanum, nema bergið sé skoðað rækilega. Hins vegar vill það
til, að molar þessir stinga svo mjög í stúf við bergið umhverfis
þá, að þeir hljóta að vekja athygli.
Allmikið hefur verið ritað um erlendar myndanir af þessu tagi,
einkum þó um mola af ólivíni eða af ólivínauðugu bergi, bæði í
gömlu og ungu bergi víðs vegar um heim, m. a. í hraunum á
Hawaii. Hér á landi hefur hins vegar lítið verið um þær ritað,
og ekki er mér kunnugt, að þess konar mola sé getið nema frá
eftirtöldum stöðum: Kröflu (Krablit), Grænavatni við Krýsuvík
(Þórarinsson 1953, Tryggvason 1957), Heklu 1947, Seyðishólum
í Grímsnesi og Dyngjufjöllum (Þórarinsson 1953). Á ofantöldum
stöðum munu molarnir eingöngu hafa fundizt í hraunkúlum
(bombum), gjalli, ösku eða vikri. Er því án efa urn að ræða mola
úr eldra bergi (xenolita), sem borizt hafa upp á yfirborð jarðar
við sprengingar í gígnum.
Hér verður hins vegar aðallega fjallað um mola, sem fundizt
hafa í hraunum, gömlum eða ungum.
Ekki eru menn alveg á eitt sáttir, þegar um er að ræða uppruna
slíkra myndana. Sérstaklega greinir á um uppruna ólivínmolanna,
enda getur þar verið um fleiri en einn möguleika að ræða, fræði-
lega séð, og verður nánar vikið að því síðar.
Af þessum sökum hef ég hér valið að nota orðið hnyðlingur
(hnyðlingar) um þess konar rnola yfirleitt, og er þá ekki tekin af-
staða til þeirrar spurningar, á Iivern hátt þeir kunna að vera til
orðnir, hvort heldur myndaðir í hrauninu sjálfu eða eru molar
úr eldra bergi. Orðið er samstofna við hið erlenda orð, sem notað