Náttúrufræðingurinn - 2008, Side 37

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Leó Kristjánsson
ÚRSÖGU ÍSLENSKA
SILFURBERGSINS
1. mynd. Silfurberg úr Helgustaðanámu (4,7 cm (h), 6,7 cm (l), 4,6 cm (b), 380 g). -
Icelandic spar. Ljósm./photo: Vigfús Birgisson.
Ilandi Helgustaða austur við
Reyðarfjörð er kunnur fundar-
staður glærra kristalla af kalk-
spati. Sú steind er eitt kristöllunar-
form kolsúrs kalks, þ.e. kalsíum-
karbónats CaC03. Hið glæra af-
brigði hennar nefnist silfurberg (e.
Iceland spar, fr. spath d'Islande, þ.
Doppelspath). Ljóseiginleikar krist-
allanna frá Helgustöðum vöktu
fyrst athygli vísindamanna um
skeið á síðari hluta 17. aldar og svo
aftur frá um 1780. Frá 1850 til 1925
fór öðru hverju fram skipuleg
vinnsla og útflutningur á efninu
héðan, mest á árunum 1863-72. Enn
síðar var á nokkru árabili úrgangs-
silfurberg við námuna mulið til
nota utan á hús, en svo féll hún að
mestu í gleymsku, sem og vit-
neskjan um hlutverk kristallanna.
Ein fárra greina sem birtust hér-
lendis um silfurbergið, allt frá lok-
un námunnar og til aldamótanna
2000, var prentuð í Náttúrufræð-
ingnum.1 Höfundur var dr. Sveinn
Þórðarson (1913-2007), þá kennari
við Menntaskólann á Akureyri. 1
grein hans eru útlistaðir hinir sér-
stöku ljóseiginleikar silfurbergsins,
sem gerðu það einkum eftirsótt til
rannsókna. Þar er hinsvegar ekki
vísað í heimildir um þær rannsókn-
ir frekar en í öðrum innlendum rit-
smíðum sem um málefni þessara
kristalla fjölluðu.
Frá 1995 hefur verið unnið að
samantekt skýrslu2 um silfurbergið,
fyrst og fremst hlutverk þess í vís-
indarannsóknum og í ýmiskonar
tækni byggðri á þeim. Einkum
hefur samantektin afmarkast við
tímabilið frá 1780 og fram til um
1925 og kemur tvennt til. Annars-
vegar er þá nokkuð öruggt að mest-
allt það silfurberg sem notað var til
vandaðra rannsókna kom frá Is-
landi; hinsvegar má þar styðjast í
heimildaleitinni við ítarlegar skrár
Royal Society of London yfir út-
gefnar tímaritsgreinar um náttúru-
vísindi.
Náttúrufræðingurinn 76 (1-2), bls. 37-48, 2007
37