Náttúrufræðingurinn - 2008, Qupperneq 55

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
■í a. 3. */.
10. mynd. Þegar væng er sveiflaö niður
(A) þrýstir loftið fönum flugfjaðranna
saman. í uppsveiflunni (B) snýst upp á
fanirnar svo loft kemst á milli þeirra.10
11. mynd. Dúnfjöður.11
kjötætu, stóra spenskriðli (Repeno-
mamus giganticus)}3 sem mun vera
stærsta þekkta spendýrið frá miðlífs-
öld (12. mynd). Dýrið var uppi á
fyrrihluta krítar, fyrir um 130 milljón
árum, ásamt minni ættingja, litla
spenskriðli (Repenomamus robustus),
sem fannst í sömu lögum og var
„ekki nema" á stærð við kött.12
I maga R. robustus fundust stein-
gerð bein síðustu máltíðar dýrsins,
sem var ungi páeðlu, Psittacosaurus.
En þótt spenskriðlarnir hafi lagst á
smávaxnar og ungar risaeðlur, voru
það ekki spendýr sem lögðu veldi
risaeðlnanna að velli.
Ragnarök
Margt bendir til að náttúruhamfarir
af völdum halastjörnu eða loftsteins,
sem vitað er að rakst á jörðina fyrir
65 milljón árum, hafi útrýmt risa-
eðlunum og raunar fjölda annarra
stórra dýra á landi og í legi.1314 Aðrir
vilja rekja þennan fjöldaaldauða til
annarra náttúruhamfara, stórkost-
legrar hrinu eldgosa sem merki finn-
ast um frá þessum tíma.15 Ekki ber
fróðum mönnum heldur saman um
hvort hamfarirnar - utan úr geimn-
um eða innan frá - hafi einar verið
orsökin. Sumir telja að ósköpin hafi
grandað risaeðlunum „í blóma lífs-
ins".16 Aðrir hallast að því að farið
hafi verið að halla undan fæti fyrir
þessum dýrum síðustu tíu ármilljón-
imar þar á undan eða svo.17
Landaskipan, loftslag og
gróður á miðlífsöld
í allri sögu jarðar hefur afstaða
landa og sjávar tekið breytingum,
einkum vegna landreks, þar sem
stórir jarðmassar - flekar - hafa
færst til innbyrðis (13. mynd). I
upphafi miðlífsaldar runnu helstu
meginlönd jarðar saman í gífurlegt
ofurmeginland, allandið Pangea. En
áður en langt leið á öldina, á mótum
trías- og júratímabils, fór allandið
að gliðna sundur til norðurs og
suðurs. Norðan skilanna varð til
Lárasía, nokkurn veginn samsvar-
andi Grænlandi, Norður-Ameríku,
Evrópu og Asíu. Syðra meginland-
ið, Gondvanaland, er nú Suður-
Ameríka, Afríka, Astralía og Ant-
arktíka. Ekki eru þessi mörk algild.
Þau lönd sem nú eru Indlandsskagi
og Madagaskar voru upphaflega
hluti af Gondvanalandi. Síðar losn-
aði þessi partur frá meginlandi Afr-
íku. Madagaskar staðnæmdist stutt
út frá Afríkuströnd en Indland rak
yfir hafið til Asíu, ruddist inn í álf-
una og á mótunum kýttust upp
hæstu fjallgarðar jarðar, Himalaja-
fjöll og Karakórum.
Við þetta bætist að löndin stóðu
mishátt upp úr sjó. Um mitt krítar-
tímabil var sjávarstaða há og
Evrópa var að talsverðu leyti eyja-
haf, og kann það að vera skýring á
því að minna hefur fundist af stein-
gerðum risaeðlum þar en til dæmis
vestanhafs og í Asíu.
Annars orkar oft tvímælis að
túlka útbreiðslu fornra skepna af
steingervingafundum. Leifar þeirra
varðveitast misvel eftir aðstæðum,
auk þess sem tilviljun ræður hvort
þær finnast.
Á miðlífsöld var loftslag hlýtt um
alla jörð; til dæmis eru ekki merki
um ís við heimskautin. Jörðin hefur
því getað staðið undir gróskumiklu
plöntulífi og stórvöxnum dýrum.
Framan af miðlífsöld fór á landi
mikið fyrir elftingum, burknum og
b Ættkvíslamafnið Repenomamus er samsuða úr „reptile" og „mammal" og þýðir nánast „skriðspendýr".
55