Náttúrufræðingurinn - 2008, Síða 56

Náttúrufræðingurinn
13. mynd. Landrek á miðlífsöld.18
jöfnum („gróplöntum"). Yfirleitt
voru þetta lágvaxnar jurtir; þó
mynduðu burknar og jafnar sums
staðar runna eða tré. Eftir því sem á
miðlífsöldina leið fór meira að bera
á fræplöntum. Auk ýmissa gerða af
plöntum sem nú eru að mestu eða
öllu horfnar, voru berfrævingar svo
sem barrtré áberandi alla öldina, og
á krítartímabili fór sífellt meira fyrir
blómplöntum (dulfrævingum).
Plöntuætur meðal risaeðlna löguðu
sig að gróðri hvers tíma, auk þess
sem mörg þessara dýra sérhæfðu
sig í að bíta gróður í vissri hæð: Eins
og nú kroppuðu sum niðri við jörð
en önnur seildust upp eftir trjám,
mishátt eftir líkamsstærð og ekki
síst hálslengd.
Samspil dýra og plantna hefur á
öllum tímum mótað þróun hvorra
tveggja. Margar plöntur verjast á-
gangi dýra með bragðvondum eða
eitruðum efnum. Á móti kemur að
fræplöntur, einkum blómplöntumar,
hafa löngum virkjað dýr sér til fjölg-
unar. Auk þess sem þær freistuðu
skordýra og annarra smádýra með
sætum legi í skrautlegum blómum til
að bera frjó á milli plantna (en fyrir
daga blómplantna voru allar plöntur
háðar veðrum og vindi um frævun)
buðu þær dýrum, og þar með á
sínum tíma risaeðlunum, nærandi
aldin og dreifðu þannig afkvæmum
sínum, oft eftir ferð fræjanna í
gegnum meltingarfæri dýranna.
Bandarískur forndýrafræðingur,
Robert T. Bakker, telur að risaeðl-
urnar hafi „fundið upp" grasið.19
Plöntuætur í þeirra hópi hafi gengið
nærri ýmsum seinsprottnum lág-
gróðri og með því skapað rými fyrir
grösin sem þau hafa síðan búið að.
Fiðraðir dínósárar
Sem fyrr segir hafa leifar af risaeðl-
um fundist í öllum álfum heims.
Bandarískir steingervingafræðing-
ar, og ekki síður kanadískir, hafa til
dæmis löngum verið iðnir við að
grafa upp risaeðluleifar og kenna
dýrin oft við fundarstaðina, eins og
ráða má af fræðiheitum á borð við
Edmontosaurus og Albertosaurus. Á
síðustu áratugum hafa fundist
einkar gjöful steingervingalög frá
miðlífsöld í Kína, þar sem glögg
merki eru um fjölda af fornum líf-
verum sem kínverskir fornlíffræð-
ingar vinna ötullega úr í samvinnu
við erlenda kollega. Margt er þarna
um áður óþekktar tegundir. I Lia-
oninghéraði, norðaustarlega í Kína,
hafa fundist mjög vel varðveittar
leifar lífvera frá því snemma á krít-
artímabili (Yixianjarðlögin, 128 til
135 milljón ára). Þar á meðal eru
elstu þekktu steingervingar blóm-
plantna og fylgjuspendýra, en
einnig merki um ýmsar kjöteðlur,
sem margar voru með einhvers
konar fiður, allt frá hinum frum-
stæðustu fjöðrum til nútímalegra
gerða. Þarna eru einstæð merki um
gífurlega öra þróun frumfugla.
Af þessum steingervingum ráða
menn að fjaðrir hafi orðið til og
þróast til nútímalegrar myndar í
stofnum jarðbundinna, tvífættra
rándínósára áður en fleygir fuglar
komu fram.11
Því er hér rætt um dínósára frekar
en risaeðlur, að þessir forverar fugl-
anna voru margir fremur smávaxn-
ir. Elsti fiðraði dínósárinn í Yixian-
lögunum, dúneðlan (Sinosauro-
pteryx) sem fannst árið 1997, var til
dæmis á stærð við miðlungshænu,