Náttúrufræðingurinn - 2008, Qupperneq 59

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Vaxtarhraði
Lengi var talið að sem skriðdýr
hlytu risaeðlurnar að hafa vaxið
hægt. Nú er komið í ljós að einnig
um þetta líkjast þær fuglum fremur
en til dæmis krókódílum. í beinum
ýmissa dýra, og þar með risaeðlna,
einkum í löngu leggjarbeinunum,
má greina merki um mishraðan
vöxt eftir árstíðum, eins konar ár-
hringi eins og í trjábolum. En mun-
urinn er sá að lesa má aldur trésins
beint með því að telja árhringina en
í leggnum fer fram sífelld endunýj-
un á öllum beinvefnum. Jafnharðan
og ný lög bætast utan á beinið leys-
ast eldri hlutar þess upp og vefirnir
raðast niður á nýjan hátt. Allt bein-
ið er þannig í sífellu endurskipu-
lagt.
Við þessu hafa forndýrafræðingar
séð með óbeinum aðferðum. Borin
eru saman bein ungra og gamalla
einstaklinga sömu tegundar og eyð-
ing og endurvöxtur skráð í sam-
fellu, en þannig fást upplýsingar
um vaxtarhraðann á ýmsum ævi-
skeiðum. Þar sem ekki er völ á
„barnsbeinum" er aldurinn reikn-
aður aftur á bak út frá þykkt þeirra
vaxtarlína sem völ er á.
í nokkrum tilvikum hafa menn
fært sér í nyt smábein, sem ekki eru
frauðkennd innan og öll ársvaxtar-
lögin í þeim hafa haldist (17.
mynd).24
Um og eftir nýliðin aldamót
greindu þrír vísindamenn, tveir
bandarískir og einn franskur,25 vaxt-
arhraða einnar frægustu risaeðlu
sögunnar, grameðlunnar (Tyranno-
saurus rex).c Þessi risi meðal rán-
dýra, þriggja metra hár upp á
mjaðmir, ellefu metra langur og
fimm til átta lestir (18. mynd), óx í
fulla stærð á aðeins 15 til 18 árum.d
Þegar vöxturinn var hraðastur
hefur skepnan þyngst um að
minnsta kosti tvö kíló á degi hverj-
um - og það í heil fimm ár!
Ekkert landspendýr leikur þetta
eftir. Afríkufíllinn, eina núlifandi
landdýrið sem stenst samanburð
við grameðlu að stærð, verður 5 til
6,5 lesta þungur á 25 til 35 árum.e
Brátt kom í ljós að grameðlan vék
ekki verulega frá öðrum risaeðlum
um vaxtartíma, sem virðist lítt hafa
verið háður stærð dýranna. Harð-
bakur (Massospondylus), sem var
grasæta, náði um eða yfir þriggja
metra lengd á um 15 árum og pá-
eðlan (Psittacosaurus), lítil horneðla
(lengst til vinstri á 3. mynd), varð
fullvaxta, eins til tveggja metra
löng, 13 til 15 ára.
Hraðametið í vexti eiga samt
stóru graseðlurnar. Þórseðlan
(Apatosaurusý varð fullvaxin 8 til 10
ára, og lætur nærri að dýrin hafi
fram að þeim tíma bætt á sig að
meðaltali 5500 kílóum á ári.
17. mynd. Smásjársneið af leggjarbeini
(sperrilegg) úr fimm ára gamalli ógnar-
eðlu, Gorgosaurus, þar sem sjá má árleg-
an vöxt dýrsins.24
Mönnum lék að vonum hugur á að
kynnast því hvenær þessi vaxtarkipp-
ur hefði fyrst komið fram hjá risaeðl-
unum eða forfeðrum þeirra. Neðst til
hægri á 3. mynd má sjá brot af áatali
risaeðlnanna. Tveimur þrepum fyrir
neðan þær greinast sveigdýr,
Archosauria, í krókódíla og Orni-
thodira, sem orðrétt útleggst fugl-
helsingjar á íslensku. Ornithodira
kvíslast svo í flugeðlur og risaeðlur.
Stærsti krókódíll sögunnar, tröll-
krókódíllinn (Deinosuchus) sem lifði
á krítartímabili miðlífsaldar fyrir
c Eins og rex á latínu þýðir íslenska orðið gramur konungur.
d Aðrir fræðimenn komust að sömu niðurstöðu um vaxtarhraða grameðlunnar um svipað leyti.
e Skíðishvalir taka út vöxt á svipuðum tíma og stóru risaeðlurnar gerðu, en þeir verða náttúrlega mun stærri.
f Fáar risaeðlur eru frægari en þórseðlan. Hún var til skamms tíma þekkt undir fræðiheitinu Brontosaurus, og gengur raunar í mörgum tungumálum enn undir
því nafni hjá allri alþýðu. Nýlega rákust dýrafræðingar á eldra, fullgilt heiti, Apatosaurus, og í samræmi við alþjóðareglur um nafnagiftir hefur það verið tekið
upp í vísindaritum.
59