Náttúrufræðingurinn - 1937, Blaðsíða 9

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN 85
miiiiimiiimiiiiiiimmiimiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimmiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimmiiimiiiiiiiiiiiiiiit
Saros-reglan segir að vísu til um daginn, þegar myrkvans er von,
en hún gefur engar upplýsingar um staðina, sem lenda í myrkv-
anum. í því sambandi verður að taka tillit til snúnings jarðarinn-
ar og hreifinga tunglsins. Hafa fornmenn ekki valdið slíkum
reikningum, ef um langt tímabil var að ræða, en hins vegar þurftu
myrkva'rnir ekki að koma þeim á óvart, ef þeir höfðu stöðugar
gætur á tunglinu. Víða munu myrkvar hafa haft mikla trúarlega
þýðingu, og var þá lögð á það mikil áherzla að vita um þá fyrir
fram. Þannig var það t. d. í Kína. Samkvæmt trú þar í landi voru
fyrirbrigðin á himninum spegill af lífi þjóðarinnar, og kæmi þar
eitthvað sérstakt fyrir, eins og sólmyrkvi, bar það vott um ólag
á stjórnarfarinu, og bar þá keisaranum að gera yfirbót. Með ýms-
um ráðum, svo sem að berja bumbur eða skjóta örvum á ferlík-
ið, sem lagðist yfir sólina, mátti losa hana úr klóm þess, og var
um það eitt að gera að vera viðbúinn. Keisarinn hafði því tvo
stjörnufræðinga til þess að gefa gætur að tunglinu. Oft kom það
þó fyrir, að reikningarnir rættust ekki eða myrkvi kæmi á óvart.
Elzti myrkvi, sem sögur fara af, er t. d. árið 2137 f. Kr., er t. d.
frægur fyrir það, að hann kom stjörnufræðingunum á óvart.
Reiddist keisarinn þessu svo mjög, að hann lét taka þá af lífi. Ef
myrkvi kom hins vegar ekki, er búist var við honum, losnaði keis-
arinn úr öllum vanda og var honum þá óskað til hamingju; einn-
ig bárust honum heillaóskir, ef myrkvi varð minni en spáð hafði
verið.
Nú á tímum eru myrkvar reiknaðir með mikilli nákvæmni marg-
ar aldir fram í tímann, en það varð fyrst hægt eftir að Newton
hafði fundið lögmálið um aðdráttarafl hlutanna. Hann birti rit
sitt um það efni 1687, eða fyrir réttum 250 árum. Var þá fyrst
hægt að skýra braut tunglsins bæði í stórum dráttum og einstök-
um atriðum og reikna út stað þess á hvaða tíma, sem vera skyldi.
Newton hugsaði sér, að það mundi vera sama aflið, sem veldur
falli hlutanna til jarðar og tengir tunglið við jörðina. Honum
datt í hug, að til mundi vera aðdráttarafl á milli allra hluta og
lyti það einföldum'lögum. Hugsaði hann sér þetta lögmál þannig,
að ef fjarlægðin milli tveggja hluta ykist t. d. um helming, mundi
aðdráttaraflið á milli þeirra minnka 4 sinnum (2 sinnum 2), yk-
ist hún 3 sinnum, mundi aflið minnka 9 sinnum (3 sinnum 3) o.
s. frv. Falli hlutur til jarðar án loftmótstöðu, vex hraði hans um
9,81 metra á hverri sekúndu vegna þyngdarinnar. í fjarlægð
tunglsins ætti fallhraðaaukningin að vera þeim mun minni, sem