Náttúrufræðingurinn - 1949, Blaðsíða 17

LEYNDARDÓMUR GAUKSINS
159
þeir upp án nokkurrar foreldraumhyggju. Að vísu er þetta dæmi um
varpsníkjur Heteronetta- andarinnar langt frá því að vera einstök
undantekning meðal andanna, eins og margir myndu ef til vill ætla,
því að margar endur sýna greinilega meiri eða minni tilhneigingu
til sníkjuskapar í varpháttum sínuni. Hér á landi er það einkum
hávellan, sem hefur tilhneigingu til slíks hátternis, því að enda þótt
hún ungi yfirleitt út eggjum sínum sjálf, er þó algengt, að hún verpi
eggjum í hreiður annarra andategunda, einkum þó dugganda.
Venjulega er þetta fyrirbrigði talið vera „tilviljun" ein, en
þar með er engin fullnægjandi skýring gefin á því. Framtíðarrann-
sóknir verða að skera úr því, hvort þessi tilhneiging til að verpa
eggjum sínum í hreiður annarra tegunda er einkennandi fyrir allar
Iiávellur eða sníkjutilhneigingin er aðeins bundin við sérstaka
stofna, þar sem hún hefur algerlega orðið ofan á og er orðin að
ríkjandi arfbundnum eiginleika. Þetta skal hér látið nægja um varp-
sníkjur fuglanna almennt.
Hjá flestum varpsníklum verða varphættirnir með tiltölulega ein-
földum hætti — vegna þess, að fuglar þessir eru venjulega af svipaðri
stærð og hinir kjörnu fósturforeldrar, og vegna þess, að egg þeirra
eru í flestum tilfellum eins eða mjög lík eggjum fósturforeldranna
að lit og stærð. Hjá Evrópugauknum liafa aftur á móti þróazt alveg
einstæðir og margbrotnir aðlögunareiginleikar, og er það fyrst og
fremst vegna þess, að gaukurinn okkar, eins og þegar hefur verið
tekið fram, verpur eingöngu í hreiður smáspörfugla, sem eru talsvert
eða miklu minni en hann sjálfur. Áður en ég vík nánar að þessu
mjög svo athyglisverða fyrirbæri, tel ég rétt að lýsa hér í stuttu máli
varpháttum gauksins eins og þeir eru samkvæmt nýjustu rannsókn-
um fuglafræðinga, einkum þýzkra og enskra.
Til Mið-Evrópu kemur gaukurinn á vorin venjulega á tímabilinu
frá miðjum apríl til maíbyrjunar. Komutíminn er nokkuð mismun-
andi á ýmsum svæðum og fer mest eftir veðráttufari á hverjum stað.
í köldustu héruðunum, svo sem í Austur-Prússlandi og Eystrasalts-
löndunum kemur hann þó ekki fyrr en um miðjan maí. Strax eftir
komu sína á vorin velja karlgaukarnir sér ákveðin svæði, er þeir
verja sem heimkynni sín, fyrir öðrum karlgaukum. Svæði þessi geta
verið skógarlundar með umliggjandi graslendi, smærri skógasvæði,
hlutar af stærri skógum, mýrasvæði o. s. frv. Við þessi ákveðnu og
venjulega vel afmörkuðu svæði halda karlgaukarnir tryggð ár eftir
ár. Kvengaukarnir eru liins vegar oft og tíðum ekki bundnir við nein