Náttúrufræðingurinn - 1956, Blaðsíða 4

114
NÁTTÚ RUFRÆÐINGURINN
dags hafa vísindafrömuðir mestu menningarþjóða sunnar í álfunni
sótt út hingað skýringu á mörgu því, sem gerðist í heimalöndum
þeirra fyrir þúsundum eða milljónum ára, en gerist þar ekki lengur.
Að þessu leyti stöndum við fslendingar flestum þjóðum betur að
vígi að skilja myndunarsögu fósturjarðarinnar.
Ég ætla mér nú ekki þá dul að rekja hér alla þessa sögu, það væri
óðs manns æði, í einni tímaritsgrein. Ég segi hér aðeins nokkra þætti
liennar í tímaröð og skal leitast við að tengja þá nokkuð saman,
svo að söguþráðurinn slitni ekki alveg. En liann verður bláþráður
á löngum köflum.
Eðlilegt er að skipta jarðsögu íslands í þrjá kapítula. í tveimur
hinum fyrstu segir frá myndun þess, sem við köllum yfirleitt fast
berg eða klöpp, en ég mun hér á jarðfræðinga vísu kalla berggrunn
landsins. f þessari grein verður ekki haldið lengra; ég hef hér valið
mér til frásagnar aðeins þætti úr þeim tveimur kapítulum, ekki af
því að þeir séu auðskýrðari né auðskildari en hinn síðasti, heldur af
því að þeir eru færrum kunnir. En síðasti kaflinn, sem hér verður
útundan, fjallar um hin lausu jarðlög (mela, sanda, leirur, jarðveg
o. s. frv.), sem liggja ofan á berggrunninum, og ennfremur yngstu
hraunin, þau sem runnið hafa eftir ísöld og við köllum hraun í
þrengstu merkingu þess orðs.
Eins og ég hef þegar gefið í skyn, skiptist berggrunnur landsins
í tvær misgamlar myndanir: blágrýtismyndunina og móbergsmynd-
unina.
Blágrýtismyndunin, sem er eldri, nær yfir tvö landsvæði: annars
vegar Austurland frá Breiðamerkursandi að sunnan að Langanesi að
norðan; hins vegar Vesturland frá Esju um Borgarfjörð, Dali og alla
Vestfirði og áfiam um vestanvert Norðurland austur að Bárðardal.
Móbergsmyndunin fyllir bilið milli blágrýtisspildnanna í austri
og vestri og rnyndar belti um þvert landið, miklu breiðara sunnan
lands en norðan. Nærri lætur, að landinu sé að flatarmáli jafnt skipt
milli blágrýtismyndunarinnar og móbergsmyndunarinnar. Ekki eru
mót þessara myndana alls staðar glögg, en þar sem þau hafa verið
könnuð, eins og t. d. fyrir botni Hvalfjarðar (af Helga Pjeturss),
hverfur blágrýtismyndunin inn undir móbergsmyndunina, og mjög
víða hallar blágrýtislögunum h'tið eitt í þá átt á báðum blágrýtis-
svæðunum, þ. e. í suðaustur og suður vestan lands og norðan, en í
vestur á Austurlandi.