Náttúrufræðingurinn - 1970, Blaðsíða 60

202
NÁTTÚ RU FRÆÐIN GURJNN
ótruflað gegnum slíkan JiiJdarleik, jafnvel jió aðeins sé um smá-
rnola að ræða. Þá er enn ótalin sú gerð af hraunkúlum, sem
kannski er hvað mest til af, þótt fremur lítill gaumur hafi þeim
verið geíinn.
Þegar hraunstraumur er kominn í nokkra fjarlaegð frá eldstöð-
inni og tekinn að kólna, ltreytist rennslið á Jtann hátt, að hraun-
ið tekur að velta áfram ekki ósvipað jrví sem belti á jarðýtu gera.
Þetta er margumvitnað af sjónarvottum, lræði liér á landi og
annars staðar. Hér er átt við basalthraun, en þykkfljótandi, srir,
hraun (líparíthraun) velta fram Jregar í byrjun, enda verða þau að
jafnaði mjög Jrykk, en renna sjaldan langt. Líparítkúlur, sem
stundum finnast í fornum líparíthraunum og líkjast jafnvel
bólstrum, gætu vel verið til orðnar á Jrennan liátt.
A öðrum degi gossins í Öskju 19(51 mátti sjá hvernig hraun-
röndin valt fram og ógrynni af smákúlum, oft rauðglóandi, ultu
niður hraunbrúnina. Líka mátti sjá stórltjörg í Jreim leik. Brotn-
uðu sum sundur, er niður kom, og eftir varð glóandi hrúga, en sum
liéldu sinni lögun, mynduðu oft nokkuð óreglulegar kúlur, sem svo
hurfu undir hið framveltandi hraun. Stórfenglegustu myndanir af
Jdcssu tagi sá ég fyrst fyrir nokkrum árum austur hjá Botnum í
Meðallandi í Eldgjárlirauninu. Það er sama hraun og er í Land-
broti, og ég hef áður kallað Landbrotshraun, en Jrví nafni er óþarft
að halda þar sem telja má sannað, að Jrað sé úr Eldgjá komið.
Hjá Botnum má sjá þrjú hraun. Hið neðsta þeirra og elzta má
í bili nefna Botnahraun. Hið næsta er svo Eldgjárhraun og loks
er Skaftáreldahraun frá 1783.
Eldgjárhraunið hefur á þessum stað runnið yfir áreyrar, sem
náð höfðu að myndast ofan á el/ta hrauninu. Það hafði að verulegu
Jeyti náð að fyllast af framburði Skaftár. Sennilega er þetta elzta
Jiraun, sem til sést á þessum slóðum undir miklum hluta Meðal-
landsins. A.m.k. nær Jrað frá Jrví vestan við Botna og nokkuð austur
fyrir Syðri Steinsmýri. Kannski nær Jrað allt út að Kúðafljóti. Það
sést víða í j>að í farvegi EJdvatns, og mikið af vatni Eldvatnsins
kemur einmitt undan þessu elzta hrauni. Svo aftur sé vikið að
hraunkúlunum, ]>á var ]>að, sem fyrir utan stærð Jreirra vakti sér-
staka athygli, að Jrær voru fylltar aur, möl og sandi blöndnum jökul-
Jeir og er hraunstorkunni eins og vafið utan um Jretta (2. mynd).
Kúlurnar geta verið 2,5—3 m í þvermál eða jafnvel meira, en marg-