Samvinnan - 01.12.1948, Blaðsíða 27

•merkilega ávöxt fyrri, en epli höfðum
við fengið á jólunum.
I minni sveit voru þá 14 bæir og
fólk fremur vel stætt. Aðeins á tveim
bæjum voru til garðholur. þar sem
ræktað var ofurlítið af kartöflum, en
rófur þrifust illa og næpur.
Algengast var að borða brauð með
fiski og kjöti, en kartöflur sjaldan.
Þetta var 1910.
Um þetta leyti voru algengustu
fæðutegundirnar saltkjöt, saltfiskur,
harðfiskur og þorskhausar, skyr, slát-
ur, brauð og grautar.
Eitt er enn einkennilegt í íslenzku
mataræði, og það er hvað ostar eru
sjaldgæfir. En því hefur líklega með-
fram valdið skyrgerðin.
í fornöld voru ostar mjög algeng
fæða. Hallgerður langbrók sendi Mel-
kólf þræl til Kirkjubæjar til að stela
smjöri og osti, klifjum á tvo hesta.
Allir muna hvað af því leiddi. En osta-
gerð hlýtur að hafa rénað mjög í ís-
lenzku fæði og um aldamót gætir eig-
inlegra osta mjög lítið.
Helzt suðu menn mysuost eða skána-
ost og kjúku, en geymdir ostar, forn-
ostar, pressaðir ostar, gráðaostar og
aðrar ostategundir þekktust varla og
eru mjög sjaldgæfir enn.
Matargerð hefur breytzt lítið fram á
allra síðustu ár. Um og eftir aldamót
var hún mjög einföld og erlendra
áhrifa gætir fremur lítið. „Kvenna-
fræðari" Elínar Briem var aðal mat-
reiðslubókin, og þó að þar séu allmarg-
ar erlendar forskriftir, þá er þar þó lýst
flestum íslenzkum matgei ðaraðferð-
um. „Kvennafræðarinn“ gamli er
bezta matreiðslubókin, sem út hefur
komið á íslenzku allt til þessa, þó hann
sé myndalaus og laus við erlent prjál.
Kvennaskólarnir komu, en lítil
áherzla var lögð á matreiðslu, mest á
handavinnu og heimilislistir, og enn
eimir eftir af þessu í íslenzkum hús-
mæðraskólum.
Svo að segja allt kjöt og fiskur, var
alltaf soðið, og mjög sjaldan steikt, en
þetta er nokkuð# mikilsvert atriði.
Kjötið var alltaf soðið með 1 súpunni,
svo að vítamín þau, sem fara út í soðið
koma að fullum notum. Og íslenzk
kjötsúpa, úr grófu mjöli eða grjónum,
með gulrófum í hlýtur að vera ákaf-
lega hollur matur, en þetta var, eins
og kunnugt er, einn aðalrétturinn í ís-
lenzku mataræði.
Fram yfir 1900 var mest flutt inn af
korni eða grófu mjöli lítt spilltu.
Kvörn eða mylla var á hverjum bæ.
Við stóðum við kvörnina heilan dag í
viku, drógum steinana hægt og hægt
fyrst og svo hraðara og hraðara og
mjölið féll f skafla í kringum steinana
í kvarnarstokkinn. Við möluðum og
möluðum og tíminn leið og kvörnin
raulaði dimmum rómi endalausan óð
sinn um daglegt brauð. Og við möluð-
um fínt mjöl í lummur og pönnukök-
ur.
En svo fer hveitið að flytjast inn.
Mölun í heimahúsum leggst niður,
vatnsmyllurnar og vindmyllurnar fún-
uðu og nú er ekki annað eftir en stokk-
arnir og fúið spýtnarusl, þar sem þær
stóðu.
En þetta er ein alvarlegasta afturför-
in í mataræði íslendinga, og hún hef-
ur átt sér stað í manna minnum.
Það væri líklega hægt að geta sér
nokkurn veginn til hversu mikið
menn almennt hafa fengið með fæð-
unni af vítamínum og öðrum heilsu-
efnum, og mér telst svo til, að almennt
fæði, um og eftir 1900, hafi í raun og
veru verið allgott.
G HVERNIG var svo heilsan?
Skyrbjúgur fór mjög rénandi. Þó
má sjá á skýrslum lækna að enn gerir
hann vart við sig á vorin meðal fátækl-
inga, helzt við sjávarsíðuna, og þegar
eg fyrst gegndi læknisstörfum — um
1920 — sá eg nokkra skyrbjúgssjúkl-
inga í sjóþorpi á Austurlandi. Þeir
borðuðu lítið annað en brauð og tros
og vankunnátta og vanhirða olli mestu
um veiki þeirra. Við gáfum þeim hrá-
ar kartöflur að éta og þeim batnaði
skjótt.
A síðari árum er skyrbjúgur mjög
sjaldgæfur.
Beinkröm aftur á móti var algeng og
er líklega enn. Og þó er hvergi til jafn-
mikið af D-vítamini og á íslandi. All-
ar sjávarafurðir eru fullar af D-víta-
míni, og það er ótrúlegt að nokkurt
barn skuli þurfa að fá beinkröm hér á
landi og hreinasta hneyksli
En annar vágestur er kominn inn í
landið, og það er tannátan, og er það
líklega eingöngu breyttu mataræði að
kenna.
Enginn vafi er á því, að tann-
skemmdir voru sjaldgæfar áður fyrri,
en um og eftir 1900 fær svo að segja
hvert mannsbarn tannpínu fyrr eða
síðar.
Þó eimir enn eftir af einhverjum
tannbætandi eða tannveitandi efnum
í íslenzku mataræði, því að enn eru
tannskemmdir varla eins tíðar hér,
eins og þær eru meðal margra annarra
menningarþj óða.
En því miður get eg ekki ráðið þá
gátu til fulls, hvað tannskemmdunum
veldur.
Eg skal í næsta erindi segja frá nýj-
ustu reynslu um það mál.
Aðalbreytingin á mataræðinu fram
undir síðasta stríð, lá í því að smjörlíki
kom í stað smjörs, erlent mjöl og
hveiti í stað heima-malaðs kornmatar
og að sykurát margfaldast.
Ýms forn matur, svo sem harðfiskur,
hákarl og hangikjöt verður sjaldgæf-
ari. Sölvaát og fjallagrasa leggst alveg
niður.
í matreiðslu tók að bera meira og
meira á mjölsósum, hveitijafningum,
kartöflumjöli og sykurnotkun, og sæta-
brauð og bakkelsi gerðist matarplágan
mikla, og öll ílát offylltust af kökum
og sætabrauði og svo er enn. En eg skal
minnast á þetta seinna.
Og nú fóru konur, sem höfðu lært
eitthvað í dönsku, að þýða kokkabæk-
ur Dana á íslenzku. Þær þekki eg vel.
það eru heldur lélegar bókmenntir og
aðallega upptugga úr frönskum mat-
reiðslubókum.
Ekki verður hjá því komizt að mat-
aræðið breytist. En það er lífshætta
hverri þjóð, ef sú breyting fer fram af
tilviljun einni og í hugsunar- og kæru-
leysi frá þeirra hálfu, sem bera ábyrgð-
ina á manneldi og heilsu fólksins.
Eg er hræddur um að íslendingar
hafi ekki breytt mataræði sínu með
fyrirhyggju, og eg held að það sé vert
að athuga hverja stefnu bezt væri að
taka í þeim málum á komandi tímum,
en á þetta ætla eg að minnast næst.
MYNDIR 1 ÞESSU HEFTI.
Forsiðamyndin: Teikning eftir Stefdn
Jónsson. Myndir með fólarœðu Gre-
goríusar pdfa eftir Hal Foster, King
Features Syndicate. Myndir frd Arn-
arvatnsheiði eftir Guðna Þórðarson.
27