Samvinnan - 01.03.1955, Side 5

til Kaupmannahafnar til vörukönn-
unar áður en þær væru sendar til Is-
lands.
Þáttur Skúla jógeta.
Tók nú við verzluninni félag það,
er Hörmangarar nefndust og illræmd-
astir hafa orðið. Keyrði þá alveg um
þverbak um alla verzlunarhætti. Var
hvort tveggja, að félagið sveikst um
að flytja hingað nauðsynjavöru, og
svo það, að algengt var, að um stór-
skemmda vöru væri að ræða. Hör-
mangarar héldu verzluninni í sextán
ár, eða til ársins 1758. Sannaðist það
hér, að lengi getur vont versnað. Þetta
neyðarástand vakti til starfa Skúla
Magnússon landfógeta, sem allra
manna mest barðist gegn einokuninni
og vann sigur að lokum. Skúli lagði
fram alla orku sína til viðreisnar.
Hann var þungur andstæðingur og
þrekmaður í hvívetna. Hann reisti
ullarverksmiðju í Reykjavík og með
styrk frá konungi reisti hann „inn-
réttingar“ sínar, sem er fyrsta iðn-
fyrirtæki á Islandi. Urðu brátt harðar
deilur með Skúla og Hörmangara-
félaginu. Vildu þeir hanna Skúla ull-
arkaup og þóttust sjálfir ráða þar yfir.
Skúli hafði átt viðskipti við Hör-
mangara, þegar hann var yfirvald
Skagfirðinga og voru þau allt annað
en vinsamleg. Félagið Iét heldur ekki
á sér standa að rægja iðnstofnanir
Skúla og bregða fæti fy^rir þær á allan
hátt. Er furðulegt, hversu kaupmenn
hafa óttazt og hatað allt, sem aukið
gat þrótt íslendinga. Sýnist þó vera,
að verzlunin hefði orðið arðvænlegri,
ef afkoma Islendinga hefði batnað.
Hörmangarar lögðu stund á að spara
vinnuafl og kostnað við vörugeymslu.
Þeir drógu úr innflutningi, svo að
stundum komu engin skip á stórar
hafnir. Þeir hikuðu ekki við að senda
stórskemmdar vörur til landsins, og
kærum rigndi yfir þá. Þannig féllu
þeir á sínum eigin verkum.
Þeir Skúli og Magnús Gíslason
söfnuðu nú sökum á Hörmangara og
sendu kæru til stjórnarinnar. Þar
voru bornar svo miklar sakir á kaup-
menn, að þeir fengu ekki hrundið
þeim og Hörmangarar voru látnir
segja sig frá verzluninni.
Magnús Gíslason telur, að 15—16
hundruð manns hafi dáið úr hungri
fyrir svik Hörmangara. I grafskrift
sinni yfir Hörmöngurum kemst hann
svo að orði: „Það er ekki liægt að
kalla einokunina verzlun. Islendingar
eru neyddir til að láta af hendi hinar
beztu afurðir sínar við því verði, sem
konungi eða kaupmanni þóknast.
Kaupmenn hafa allan ágóðann, en Is-
lendingar allan skaðann. Þeir eru
neyddir til að vinna eins og þrælar
fyrir mat sínum, en eru þó ver settir
en þrælar, því þrælar þurfa aldrei að
svelta, en Islendingar hafa dáið í
hrönnum úr hungri.“
Skúla var það ljóst, að verzlunar-
frelsi var skilyrði fyrir endurreisn at-
vinnuveganna. En hann þorði þó ekki
að leggja til, að verzlunin væri gefin
alfrjáls fyrr en Islendingar væru sam-
keppnisfærir við aðrar þjóðir. Hann
réði til bráðabirgðaskipulags, sem
minnir mikið á samvinnuskipulag síð-
ari tíma. Allir jarðeigendur landsins
skyldu ganga í verzlunarfélag og
leggja jarðeignir sínar að veði, en
konungur skyldi leggja fram rekstrar-
fé. Ekki var þó gengið að þessu.
Heldur rofaði til, er konungur rak
sjálfur verzlunina í nokkur ár. En
hann varð brátt leiður á því og fékk
hana í hendur „Almenna verzlunar-
félaginu“, sem þá var nýstofnað. Hafði
það að eyðileggja iðnstofnanir Skúla
og brátt var verzlun þess komin í öng-
þveiti. Skúli náði hefnd yfir félaginu,
er það lét senda hingað skemmt mjöl
í trássi við skoðunarmenn. Skúli lét
fleygja þúsund tunnum af nyjöli í sjó-
inn, til þess að enginn skyldi glæpast
á að kaupa það. Jafnframt hóf hann
mál á hendur félaginu, sem hann sótti
með kappi. Lauk því þann veg, að fé-
lagið var dæmt til að greiða 4.400 rík-
isdali í sekt. Var þar af stofnaður
styrktarsjóður fyrir búnaðarframfar-
ir. Verzlunarréttindin voru síðan
dæmd af félaginu, en konungur tók
við um hríð.
Einokun ajlétt.
Nokkru síðar skullu Móðuharð-
indin yfir landið. Komst þá verzlun-
in í öngþveiti. Varð það ljóst, að rót-
tækra aðgerða var þörf, ef huga átti
þjóðinni líf.
Var því sá kostur tekinn, að gefa
verzlunina frjálsa við alla þegna
Danakonungs með tilskipun frá 13.
júní 1787. Var það engum manni eins
mikið að þakka og Skúla fógeta. Með
tilskipun þessari var stigið fyrsta
skrefið í átt til frjálsrar verzlunar.
Breytingin var þó óveruleg, því
samkeppnin var engin að kalU. Þó
að einstöku lausakaupmenn sigldu hér
Myndin sýnir útskipun sauðfjár á fœti. Útflutningur sauðfjár var eitt fyrsta verkefni kaupfélag-
anna, en brezki markaðurinn lokaðist 1896. Skömmu seinna liófust bændur handa um stofnun
sláturfélaga.
5