Samvinnan - 01.12.1969, Blaðsíða 29

Valdimar Kristinsson
Björn Stefánsson
Lárus Jónsson
Björn Friðfinnsson
Sigfinnur Sigurðsson
Bjarni Þórðarson
Hjálmar Ólafsson
Magnús Einarsson
Þróunarsvæði á íslandi
Valdimar Kristinsson:
Eitt helzta einkenni þeirrar
þjóðfélagsbyltingar, er gengið
hefur yfir Vesturlönd síðustu
einn til tvo mannsaldra, eru hin-
ir miklu fólksflutningar til borg-
anna, sem átt hafa sér stað. Iðn-
þróunin hefur mjög stuðlað að
auknu þéttbýli, enda þrífast
verksmiðjur að jafnaði bezt, þar
sem þær njóta beins eða óbeins
stuðnings og þjónustu margra
annarra verksmiðja og verkstæða,
auk þess sem það er miklvægt
fjölda fyrirtækja að vera sem
næst stórum markaði. Það eykur
svo aftur aðdráttarafl borganna,
að þær bjóða fólki upp á fjöl-
breyttan vinnumarkað í iðnaði,
samgöngum og verzlun.
ísland fór lengi vel á mis við
þær framfarir, sem áttu sér stað
annars staðar á Vesturlöndum.
Þetta var enn alvarlegra, þar
sem frumstæður landbúnaður,
sem var aðalatvinuvegur þjóðar-
innar, gaf minna í aðra hönd hér
á landi en í flestum nágranna-
löndunum, einkum vegna erfið-
ari veðráttu. Ekki fór að rofa til
í atvinnumálunum, fyrr en þil-
skipaútgerðin hófst fyrir alvöru
upp úr 1880. Byltingin í sjávar-
útveginum skapaði áður óþekkta
atvinnumöguleika, og tóku þeir
menn þá að setjast að við sjávar-
síðuna, sem áður höfðu aðeins
farið úr sveitinni á vertíðir.
Nokkurt þéttbýli tók að mynd-
ast víða um land, þar sem bezt
voru skilyrði til að nýta hin ýmsu
fiskimið. Beztu þorskamiðin voru
úti fyrir Suðvesturlandi og Vest-
fjörðum, en síldarmið við miðbik
Norður- og Austurlands. Á þess-
um stöðum risu því flest þorpin
og bæirnir. Þrátt fyrir framþró-
unina var atvinna býsna árstíma-
bundin, eins og verið hafði í
sveitinni, enda fundu menn brátt,
að meira var af þeim gula utar,
og þar var veiðin ekki eins háð
árstíðum. Þá hófst togaraútgerðin
upp úr aldamótunum og þar með
einasti stórreksturinn, er lengi
var hér á landi. Togararnir höfðu
ekki einungis þau áhrif að draga
fólk að sjávarsíðunni, heldur
stuðluðu þeir fyrst og fremst að
uppbyggingu fárra staða, og þá
einkum Reykjavíkur og Hafnar-
fjarðar, þar sem þeir þurftu á
margvíslegri þjónustu að halda,
sem ekki var hægt að veita á
minni stöðum.
Þróunin hafði því orðið hin
sama á íslandi og í nágranna-
löndunum, en fólksflutningarnir
hér á landi hófust síðar og byggð-
ust frekar á fiskveiðum en iðnaði
lengi vel. Á síðustu áratugum
hefur iðnaður þó einnig hér orð-
ið aðalatvinnuvegur þeirra, sem
í þéttbýlinu búa. Þar sem þétt-
býlisstigið á íslandi er orðið eins
hátt og víðast á Vesturlöndum,
en fólksflutningarnir úr dreif-
býli í þéttbýli hafa staðið skemur
yfir, hefur eðlilega orðið skyndi-
legri röskun þjóðfélagshátta hér
á landi en víðast hvar annars
staðar. Á einum mannsaldri eða
svo hefur aðstaða breytzt frá því,
að í landinu var einn smábær og
allmörg þorp, en aðrir íbúar í
sveit, í það, að nú býr helming-
ur landsmanna á stað, sem er að
verða að stórborg (100 þús. íbú-
ar), og minna en fimmtungur
landsmanna býr í sveitum.
Eðlilegt er, að ýmsum þeim,
sem hafa lifað þessar breytingar,
þyki nóg um, því að slík bylting
getur að sjálfsögðu ekki orðið
eingöngu til góðs, en þegar litið
er á þjóðfélagið í heild, sýnast
kostirnir þó hafa verið yfirgnæf-
andi. Nútíma þjóðfélag er ekki
hægt að byggja upp án þéttbýlis
og borga. Og íslendingar virðast
hafa verið staðráðnir í að mynda
slíkt þjóðfélag, enda er það und-
irstaða hinna stórbættu lífskjara,
sem fól'kið vill sízt án vera. Und-
irstaðan skapaðist af stórrekstr-
inum í sjávarútveginum, og síð-
an bættist við allfjölbreyttur iðn-
aður og ýmiss konar þjónusta.
Flestir fóru að geta fengið starf
við sitt hæfi, verkaskiptingin
jókst stórlega og afköstin sömu-
leiðis. Afleiðingarnar má sjá í
nær öllum starfsgreinum og um
allt land. Jafnvel landbúnaður-
inn, sem einmitt hefur orðið und-
ir í samkeppninni um vinnuaflið,
hefur tekið algerum stakkaskipt-
um til hins betra á þessum bylt-
ingartímum. Nú stunda menn
eingöngu landbúnað í sveitum,
en kaupa iðnvarninginn frá af
kastamiklum verksmiðjum, sem
vefa og sníða miklu betur en
hægt var í baðstofunni í gamla
daga. Með aðstoð véla heyjar
bóndinn á við marga, jafnvel á
við marga tugi manna, þegar vel
gengur. Og í þéttbýlinu er örugg-
ur markaður fyrir afurðirnar.
Þróunarsvæði
Nútíma atvinnuhættir miðast
að verulegu leyti við þéttbýli í
einhverri mynd og hina margvís-
legu þjónustu, sem það hefur
upp á að bjóða, enda er ýmiss
konar starfsemi útilokuð nema í
borgum, og þarf stundum stórar
borgir til. Til þess að byggja upp
nútíma þjóðfélag var íslending-
um því nauðsynlegt að eignast
nokkuð stóra borg, en fámenni
þjóðarinnar hefur hingað til ekki
leyft uppbyggingu nema einnar
raunverulegrar borgar.
Áhrifin frá borgarmynduninni
í Reykjavík hafa orðið til þess,
að á Suðvesturlandi hefur mynd-
azt eins konar þróunarsvæði.
Stór markaður hefur dregið til
sín hvers konar iðnfyrirtæki og
þjónustu, og landbúnaðarhéruðin
í nágrenninu hafa dafnað. Allt
svæðið fær orku frá sömu orku-
verum, og margt annað er sam-
eiginlegt. Samgöngur eru hvergi
betri á landinu, og þar með eru
skapaðar aðstæður fyrir meira
eða minna sameiginlegan vinnu-
markað, sameiginlega heilbrigðis-
þjónustu og sameiginlegt menn-
ingar- og skemmtanalíf. Reykja-
vík og nágrenni hefur að sönnu
vaxið langörast, en staðir í nokk-
urri fjarlægð hafa einnig dafnað
vel. Staðir eins og Akranes, Borg-
arnes, Hveragerði og Selfoss
njóta þess allir að vera í nálægð
Reykjavíkur og vera á sjálfu þró-
unarsvæðinu. Sé þetta þróunar-
svæði, er hefur Reykjavík sem
kjarna, talið ná frá ofanverðum
Borgarfirði út á Reykjanes og
austur undir Eyjafjöll, þá búa %
hlutar landsmanna á svæðinu. Sú
staðreynd þykir mörgum ugg-
vænleg vegna þeirra áhrifa, sem
þetta hefur haft á aðrar byggðir
landsins, en á hinn bóginn verð-
ur að taka tillit til þess, hve
þjóðfélagið hefur hagnazt mikið
á þessari þróun; þéttbýli og stór-
an markað var nauðsynlegt að
skapa.
Hagstæð áhrif þéttbýlis sjást
í Reykjavík og nágrenni hennar,
og þá fyrirmynd þarf að nota
annars staðar á landinu. En úti-
lokað er að stuðla að myndun
verulegs þéttbýlis í hverju hér-
aði. Til þess myndi skorta fólk,
fjármuni og ýmiss konar aðstöðu.
Eina leiðin til að tryggja góðan
árangur hlýtur því að vera sú
að stuðla að alhliða uppbyggingu
ákveðinna svæða, þar sem
reynsla og rannsóknir sýndu, að
skilyrði væru bezt. Þannig mynd-
ist þróunarsvæði með ákveðnum
kjarna og öðru þéttbýli, eftir því
sem aðstæður segja fyrir um.
Þegar áætlanir eru gerðar og
ákvarðanir teknar um fram-
kvæmdir, er stöðugt verið að
velja á milli fleiri eða færri
möguleika til notkunar á því fjár-
magni, sem fyrir hendi er á hverj-
um tíma. Margt verður því jafn-
an útundan, og annað dregst úr
29