Samvinnan - 01.12.1969, Blaðsíða 63

Það væri synd að segja, að við værum
soltin eftir þessa fyrstu máltíð í Úzbekistan.
Sama má raunar segja um þorstann. Ræð'u-
höld voru mikil við þessa fyrstu máltíð, og
við komumst að raun um, að' hér austur i
Asíu kunna þeir að halda snjallar skálaræður.
Hún Natasja hafði nóg að gera frá morgni
til kvölds.
Að loknum hádegisverði ókum við um
Tasjkent. Þegar Rússar stofnsettu Úzbek-lýð-
veldið árið 1924, var Samarkand gerð að höf-
uðborg. Nokkrum árum síðar var Tasjkent
gerð að' höfuðborg ríkisins.
íbúar Tasjkent (nafnið þýðir „steinborg")
eru nú um 1.350.000. Borgin er ekki aðeins
sú stærsta í Úzbekistan, heldur einnig stærsta
sovétborg í Asíu. Borgin er staðsett í Tsjir-
tsjik-dalnum um 500 metrum fyrir ofan
sjávarmál. Tsjatkal-fjöllin eru ekki ýkjalangt
frá borginni og snæviþaktir tindar þeirra
sjást úr borginni í góðu skyggni. Beint í aust-
urátt eru landamæri Kína. Þangað er um
klukkustundarflug frá Tasjkent.
Tasjkent varð mjög illa úti í jarðskjálftun-
um miklu í apríl 1966, en þá misstu 75.000
fjölskyldur heimili sín. Síðan hefur átt sér
stað mjög mikil uppbygging í borginni, og
stendur þar öll Sovétþjóðin að' baki. Við
skoðuðum líkan af framtíðarskipulagi borg-
arinnar. Vakti það sérstaka athygli, hve allt
skipulag er nýtízkulegt.
Við' keyrðum eftir nýjum götum, þar sem
var endalaus röð af þriggja og fjögurra hæða
sambýlishúsum. Hús þessi voru til að sjá
mjög nýtízkuleg, en það vakti nokkra furðu,
hve gluggarnir voru stórir miðað við alla sól-
ina sem skín á þessum hluta jarðkringlunnar.
Við komum i höfuðstöðvar Samvinnusam-
bands Úzbekistans. Stjórn sambandsins var
þar mætt og félagi Kasanov flutti ítarlegt
erindi um starfsemi neytenda-samvinnufélag-
anna í Úzbekistan.
Samvinnufélögin verzla í smærri bæjum og
þorpum, en ríkisverzlanirnar eru í borgun-
um. Kaupfélög innan hvers héraðs hafa með
sér héraðssamband, og héraðssamböndin hafa
svo svæðasambönd, sem eru aðilar að sam-
vinnusambandi ríkisins. Ríkissamvinnusam-
böndin eru svo aðilar að Samvinnusambandi
Sovétríkjanna, Centrosoyus. Afurðasölusam-
bönd starfa svo í nánum tengslum við neyt-
endasamböndin og sjá um sölu á framleiðslu
samyrkjubúanna í gegnum kaupfélögin.
Það' kom fram, að samvinnusamböndin hafa
fulltrúa á þingi ríkisins og einn fulltrúa í
stjórnum borga og sveitarfélaga.
Að öðru leyti var okkur sagt, að aðgangur
væri frjáls að kaupfélögunum og hver félags-
maður hefði eitt atkvæði, án tillits til eigna
eða viðskipta í félaginu. Félagsfundir kysu
stjórn og trúnaðarmenn. En það' kom greini-
lega í ljós, að samvinnufélögin eru hluti af
hinu sósíalíska skipulagi Sovétríkjanna. Þau
starfa ekki á samkeppnisgrundvelli eins og
á Vesturlöndum. Félögin hafa nú tekið upp
launagreiðslukerfi, sem byggist að nokkru á
ákvæðisvinnu. Þeir starfsmenn sem fara fram
úr vissum afköstum fá launauppbót.
Að loknum fundinum í samvinnusamband-
inu var haldið áfram að sýna okkur Tasjkent.
Tími vannst ekki til þess að skoða hin gömlu
hverfi Múhameðstrúarmanna. Það virtist ekki
fara á milli mála, að mjög mikil uppbygging
hefur átt sér stað i Tasjkent síðan á dögum
byltingarinnar 1917. Þá hafði Tasjkent ekki
rennandi vatn í húsum og mjög lítið rafmagn.
Aðeins ein gata var þá upplýst, Karl Marx-
stræti (hét áður Kirkjustræti). Nú hefur
borgin hins vegar fulla raflýsingu og full-
kcmið frárennsliskerfi.
Úzbekar voru fyrir byltinguna Múhameðs-
trúarmenn og eru margir ennþá. í Tasjkent
munu vera um 20 stórar moskur (bænhús)
og nokkrar minni .
Eitt af elztu eintökum Kóransins er varð-
veitt í Tasjkent. Er eintak þetta þekkt undir
nafninu Osman-Kóran. Sögur segja, að ara-
bíski kalífinn Osman III, uppi fyrir 13 öld-
um, hafi handritað þetta eintak.
Á dögum Timúrs var eintak þetta geymt í
Samarkand, en þegar ríkið féll undir Rússa-
veldi var Kóraninn sendur til Pétursborgar
árið 1869. Eftir byltinguna 1917 var Kóran-
eintak þetta flutt til Tasjkent, þar sem það
hefur verið síðan.
Flestir Úzbekar tala úzbesku, en þeir læra
einnig rússnesku í skólum. Úzbekar notuðu
áður fyrr arabíska stafrófið, en nokkru eftir
byltinguna, eða árið 1929, var rómverska staf-
rófið tekið upp. Seinna var svo rússneska
stafrófið tekið upp fyrir úzbesku, en einum
eða tveimur sárstökum stöfum var bætt við.
Eftir að Arabar höfðu náð Mið-Asíu á sitt
vald á 8. öld var skrifað mál á arabísku lög-
fest. Annars er úzbeska af tyrkneskum stofni,
en sagan segir, að Tyrkir hafi upphaflega átt
heimkynni austur í Mið-Asíu, en Mongólar
hafi rekið þá vestur á bóginn.
Fyrir byltinguna var almenn menntun mjög
bágborin í Úzbekistan. Eftir því sem bezt
verður séð, var þá aðeins um tíundi hluti
íbúanna læs og skrifandi. Menntun er hins-
vegar nú á háu stigi eins og í öðrum Sovét-
ríkjum.
Við skoðuðum mjög myndarlegt sögusafn í
Tasjkent. Allstór hluti safnsins er tileinkaður
Drukkið grœnt te
í Samarkand.
skáldinu Alisjer Navoí, sem uppi var 1441—
1501, en ljóð hans eru talin til heimsbók-
mennta. Navoí var húmanískt skáld, lista-
maður, hugsuður og stjórnvitringm-. Hann
beitti sér fyrir framförum í menningar-, heil-
brigðis- og samgöngumálum í Úzbekistan.
Sem heimspekingur barðist hann á móti
kreddukenningum miðalda og harðstjórninni
sem þá ríkti. Hann var góður málfræðingur
og átti ríkan þátt í því að fornúzbeska öðlað-
ist meiri ítök með þjóðinni, en persneska var
á þeim tíma orðin bókmennatmál Mið-Asíu.
í ljóðum sínum og ritum túlkar Navoí virð-
ingu fyrir vinnu, föðurlandi og kærleika. Ljóð
hans eru full af spakmælum. Ég hef lesið
enska þýðingu á einu ljóði hans mér til mik-
illar ánægju.
Það vakti athygli okkar, hve mikið er um
trjágróður í Tasjkent. Menn tala þar austur
frá um það, að borgir séu misjafnlega mikið
grænar, eftir þvi hve mikið er um trjágróður
og garða í borgunum. Tasjkent er talin mjög
græn borg, og má það með nokkrum sanni
segja. Meðfram sumum götunum eru allt upp
í þrefaldar trjáraðir.
Við héldum heim á hótel, þegar við höfð-
um ekið um borgina og skoðað m. a. stóra
sýningu, sem sýnir sögu og efnahagslega upp-
byggingu Úzbekistans. Þvi verður ekki neit-
að, að við vorum orðin nokkuð dösuð, ekki
sízt þau sem ekki höfðu sofið neitt í 30
klukkustundir. Við lögðum okkur í klukku-
tíma á hótelinu, en lítið varð um svefn. Að
því búnu skyldi halda til kvöldverðar.
Við ókum út úr borginni nokkurn spöl
og komum í lítið sveitaþorp. Þar skyldi snæða
kvöldverð. Á ein allstór rann við þorpið og
mun hafa sameinazt Sýr-Darja-stóránni
skammt neðar í dalnum. Við komum inn í
húsagarð allstóran á árbakkanum. Hér var
útiveitingahús Úzbeka. Pallar voru reistir á
súlum og náð'i hluti þeirra út i ána. Á hverj-
um palli er borð, cg sitja menn flötum bein-
um við borðið eða halla sér að grindunum,
sem voru umhverfis pallinn. Hér sátu Úzbek-
arnir og snæddu kvöldverð. Það var komið
sólsetur og byrjað að bregða birtu. Ljósmæl-
irinn á myndavélinni minni sýndi, að það
var orðið of skuggsýnt til að ná litmynd af
þessu sérstæða umhverfi.
Einn meiriháttar pallur var ætlaður okk-
ur gestunum. Úzbesk kona, sem var stjórnar-
formaður héraðssamvinnusambandsins, var
hér gestgjafi. Okkur var boðið á pallinn og
við drógum skó af fótum okkar. Pallurinn
var klæddur teppum og púðar við grindum-
ar til að styðja við bök eða handleggi.
Við sátum þama átta að snæðingi og var
63