Samvinnan - 01.12.1969, Blaðsíða 53

1
Hugtakið fasismi skýtur æ oftar upp koll-
inum þegar rætt er um stjórnmálaástandig
í heiminum í dag. Menn koma nú auga
á margar hliðstæður við það sem kallað
var fasismi á fyrri helmingi aldarinnar.
Styrjaldir, innrásir ríkja í önnur ríki, arð-
rán, kynþáttaofsóknir og skepnuskapur vopn-
aðrar lögreglu gagnvart stúdentum, allt er
þetta daglegt brauð og vel til þess fallið að
minna fólk á Hitler og Mussolini. Andlýð
ræðislegar tilhneigingar láta víða á sér
kræla, ekki síður í þeim ríkjum sem margur
hefur álitið verndara lýðræðisins en þeim
sem lengi hafa staðið höllum fæti í þessu
tilliti. Þröngsýnni, valdsækinni þjóðernis-
hyggju vex fiskur um hrygg í hverju land-
inu á eftir öðru, ekki sízt meðal stórþjóða.
Ríki heimurinn notar stöðugt tæknilegri og
áhrifameiri aðferðir til að halda fátæka
heiminum í skefjum. Vígbúnaðurinn eykst
með hverjum degi, og menn ræða með stó-
ískri ró hvort þau vopn sem til eru nægi
til að útrýma mannkyninu hundrað eða þús-
und sinnum. Áhrif hergagnaframleiðenda á
stjórnarvöld eru víða orðin lýðum ljós. Stór-
veldin tvö skipta heiminum í áhrifasvæði
og virða þar hvort um sig ekki annan rétt
en sinn eigin. Það er alls ekki að undra þó
menn grípi til hugtaka einsog fasisma.
Það er nauðsynlegt að gera sér grein fyrir
merkingu hugtaka sem notuð eru til að
lýsa algengu pólitísku ástandi. Það getur
verið lífsnauðsynlegt að gera sér grein fyrir
merkingu hugtaks sem notað er yfir marg-
þættar þjóðfélagslegar og pólitískar hrær-
ingar. Því orð eru ekki bara orð. Á bakvið
flest pólitísk hugtök felst ákveðinn raun-
veruleiki. Hugtakið er eitt, en raunveruleik-
inn á bakvið það getur verið margur. Að
skilgreina hugtak getur því ekki aðeins
komið í veg fyrir að við tölum framhjá
hvort öðru með því að meina tvennt ólíkt
með sama hugtakinu, heldur getur það líka
hjálpað okkur til að átta okkur á þeim raun-
veruleika sem hugtakinu er ætlað að ná
yfir. ' • 11
Ég hef lengi verið á höttunum eftir skil-
greiningu á hugtakinu fasismi. Eg gerði
mér ljóst að ég notaði þetta hugtak yfir
margskonar fyrirbrigði. Ég gerði mér ljóst
að margir sem ég ræddi við lögðu í það
aðra merkingu en ég. Mig grunaði að ég
notaði það í óhófi. Þörf mín fyrir skilgrein-
ingu óx í hvert skipti sem hugtakið skrapp
útfyrir varirnar. Ég hóf leit í bókum, en
fann fátt sem hald var í. Svo ég sá mér ekki
annað fært en að setjast niður og reyna
sjálfur að koma reglu á ruglinginn. En sem
ég sat og rembdist og fann átakanlega til
þekkingar- og hæfileikaskorts, þá bai-st mér
uppí hendurnar blaðagrein eftir Harald Of-
stad, prófessor í praktískri heimspeki við
Stokkhólmsháskóla (sjá Dagens Nyheter
20/7 1969). í þessari grein, sem vakið hef-
ur nokkra athygli, a. m. k. í Skandinavíu,
tekur Ofstad sér fyrir hendur að skilgreina
það fyrirbrigði sem ég nefni ávallt fasisma
hér á eftir. Ofstad talar aftur á móti um
nazisma og varpar fram þeirri spurningu,
hvort það sé ekki í rauninni andi Hitlers
sem ríki yfir Vesturlöndum í dag, aldarfjórð-
ungi eftir heimsstyrjöldina síðari. Þó ég not-
færi mér annars óspart ýmislegt af útlist-
unum og hugmyndum Ofstads, þá kýs ég
Vésteinn Lúðvíksson:
FASISMI-
HUGTAK ,
OG PÖLITÍSKT
ASTAND
samt heldur að nota annað hugtak en hann.
Ég lít svo á að það geti verið villandi að
tala um nazisma, ef við ætlum að átta okkur
á ríkjandi ástandi í stórum hluta heims.
Hugtakið nazismi er og verður um ófyrir-
sjáanlega framtíð tengt þýzka nazismanum.
Þó margt kunni að minna okkur í dag á
Hitlers-tímabil Þýzkalands, þá er það af og
frá að sagan sé í þann veginn að endurtaka
sig. Sá fasismi sem nú er í örum vexti or-
sakast í fæstum tilfellum, og alls ekki hjá
stórveldunum tveimur, af þjóðernislegri
minnimáttarkennd. Hann hefur heldur enga
skýrt mótaða hugmyndafræði, sem þýzki
nazisminn varð sér útum löngu áðuren Hitl-
er komst til valda. Núverandi fasismi virðist
líka alþjóðlegri í vissum skilningi, hann er
tæknilegri og á yfirborðinu ekki eins brjál-
æðiskenndur og þýzki nazisminn. En naz-
isminn var fasismi engaðsíður. Allur fasismi
er bara ekki nazismi (ef við höfum þýzka
nazismann stöðugt í huga).
Til að hugtakið fasismi geti fengið þá
almennu merkingu sem ég ætla skilgrein-
ingar-tilrauninni að veita hér á eftir, þá
verðum við að endurskoða þá sögulegu merk-
ingu sem hugtakið hefur víða fengið. Fas-
isminn er ekkert tuttugustu-aldar fyrirbrigði.
Fasisminn gengur einsog rauður þráður
gegnum sögu a. m. k. flestra vestrænna
þjóða. Júlíus Cæsar var engu minni fasisti
Mynd úr bandarisku stúdentablaði, sem
þarfnast varla frekari skýringa.
en Mussolini. Ferdinand II engu minni fas-
isti en Franco. Og það væri óraunsætt að
halda því fram að dagar fasismans væru
brátt taldir .
2
Til að hópur (ríki, þjóð, kynþáttur, stétt
o. s. frv.) geti talizt fasískur verður hann
að uppfylla þrjú skilyrði.
Fyrsta skilyrðið er að hann álíti sig æðri
og meiri í samanburði við aðra hópa. Og
þarsem hann sé æðri hafi hann rétt til að
skipta sér af högum annarra hópa í hags-
munaskyni fyrir sjálfan sig.
Fyrri hópinn getum við kallað æðri hóp,
þann síðari óæðri hóp.
Sá æðri þarf ekki endilega að vera ólýð-
ræðislegur að því leyti að hann hafi svipt
þann óæðri pólitísku frelsi og almennum
réttindum. Hann getur hafa búið svo um
hnútana að sá óæðri hafi enga möguleika
til að krefjast réttar síns með aðgerðum sem
gætu raskað valdahlutföllunum á kostnað
þess æðri. Það er heldur enganveginn úti-
lokað að mikill meirihluti æðri hópsins, sem
í þessu tilliti yrði þá að vera fjölmennari en
sá óæðri, sé á einu máli í fasískum viðhorf-
um sínum til hins.
Annað skilyrði er að hann (æðri hópur-
inn) líti á ofbeldi sem jákvætt tæki í póli-
tískri baráttu. Það ber að beita ofbeldi, m.
a. vegna þess að ofbeldi sannar betur en
nokkuð annað mátt þess æðri og máttleysi
þess óæðri.
Ofbeldi er ekki það að berja fólk, skjóta
það og útrýma því í gasklefum. Það er líka
ofbeldi að halda óæðri hópnum á lágu efna-
hags- og menningarstigi, sjá til að hann geti
ekki gert margt annað en að þræla fyrir
nauðþurftum, fái litla menntun og fá tæki-
færi til aukins þroska af öðru tagi. Sömu-
leiðis er það ofbeldi að innræta fólki að
það sé á einhvern eða allan hátt óæðra en
hinir, þannig að fólk fari að trúa því að
lokum.
Þriðja og síðasta skilyrðið til að hópur
geti talizt fasískur er að hann álíti sig ekki
hafa sömu siðferðisskyldum að gegna við
einstaklinga óæðri hópsins og einstaklinga
innan eigin vébanda. Honum er leyfilegt að
gera ýmislegt, jafnvel hvaðeina, sem komið
getur honum sjálfum að gagni. Hann getur
sýnt óæðri hópnum dónaskap, kynt undir
fordómum gagnvart honum, beitt hann rétt-
arfarslegri rangsleitni, gert sér hann leiði-
taman með því að innprenta honum heppi-
lega hugmyndafræði, hann getur arðrænt
hann, tvístrað honum og þegar eiginhags-
munirnir hafa losað æðri hópinn við sér-
hvern siðgæðisvott, útrýmt honum með öllu.
Þegar þessir þrír þættir sameinast, hug-
myndin um æðri og óæðri hópa, ofbeldis-
dýrkun og hunzun siðferðisskyldu að
einhverju eða öllu leyti ef óæðri hópar eiga
í hlut, þá getum við talað um fasisma. Einn
þessara þátta nægir ekki sem ástæða til að
taka sér hugtakið í munn. Ofbeldisdýrkun
getur t. d. skotið upp kollinum hiá hóp sem
rís upp gegn kúgara sínum. Bandarískir
svertingjar eru ekki fasistar þó þeir neyðist
til að svara ofbeldi með ofbeldi. Andspyrnu-
hreyfingarnar í portúgölsku nýlendunum í
Afríku eru ekki fasískar þó þær sjái ekki
53