Samvinnan - 01.12.1970, Side 36

og lánsfé hefur verið skammt-
að. Þetta hefur einnig gert það
að verkum, að menn hafa ekki
getað hagnýtt sér stórrekstur,
jafnvel þótt i boði hefði verið.
Þetta atriði er því nátengt því
næsta, sem er hagstjórnunar-
aðgerðir hins opinbera. Þær
hafa einmitt gengið i þá átt að
takmaika vöxt einstakra fyr-
irtækja, svo sem með skatt-
lagningu og einnig með
skömmtun lánsfjár, þar sem
iðnaðurinn hefur verið skör
lægra settur en t. d. sjávarút-
vegur, en jafnframt lokaður af
með tolla- og haftavernd.
Við þessar aðstæður hefur
ekki verið nema eðlilegt að sið-
asta atriðið, stjórnunarhæfnin
innan fyrirtækjanna, hafi
þróazt án sérhæfingar og mið-
azt við alhliða og almenna
hæfni. Hún hefur raunar eðli-
lega takmarkazt við getu fyrir
hið litla markaðssvæði og mót-
að mjög sjóndeildarhring heill-
ar kynslóðar stjórnenda. Sú
sérhæfni á sviði stjórnunar,
sem þó hefur þróazt, hefur
verið fólgin í því að aðlagast
hagsveiflum og hagstjórnarað-
gerðum rikisvaldsins. Menn
hafa læ.t að þrauka, þegar
öldudalur hagsveiflunnar hefur
gengið yfir, og reynt að hag-
nýta sér uppgangstimann.
Stórnendur hafa lært að taka
þátt i skömmtunarleiknum og
notfæra sér hverja aðstöðu til
leyfisveitinga, minnugir þeirr-
ar grundvallaneglu skömmt-
unarleiksins, að hver skuli fá
sinn skammt, eða minnsta
kosti einhvern skammt, sem
hefur að sjálfsögðu þýtt, að
stórfyrirtæki fengi hlutfalls-
lega minni skammt en smáfyr-
irtæki.
Fiestir stjórnendur hafa því
unað við sitt og ekki keppt
hærra til útvíkkunar, enda
enginn g.undvöllur fyrir því.
Þessi smákóngatilhögun hefur
haft ótviræða félagslega kosti,
en hefu • þó verið á kostnað
samkeppnishæfni einstakra
fyrirtækja og iðngreina í heild,
eins og kemur berlegast í ljós,
þegar markaðsaðstæður breyt-
ast og vernd er felld niður.
TEGUNDIR EÐLILEGS
VAXTAR FYRIRTÆKJA
Þegar fyrirtæki vaxa á þann
hátt, að þau stækka markaðs-
hlutdeild sína í þeirri grein,
þar sem þau hafa þegar haslað
sér völl, er talað um láréttan
vöxt þeirra. Það er einmitt
þessi vöxtur sem ekki hefur
ve.ið grundvöllur fyrir nema
að takmö.kuðu leyti hérlendis,
vegna þess hve olnbogarými
hefur verið hér þröngt og ytri
aðstæður óhagstæðar slikunr
vexti.
Önnur leið til eðlilegs vaxtar
fyrirtækja og eignaryfirráða er
i lóðrétta átt. Með því er átt
við, að fyrirtæki teygi sig til
annarra framleiðslu- og dreif-
ingarstiga en áður, bæði niður
á við og upp á við, allt niður í
hráefnisöflun og upp i frekari
vinnslu. Af eðlilegum ástæðum
hefur þessi leið ekki verið far-
in svo neinu nemi hjá islenzk-
um iðnaði, þar sem hann fram-
leiðir yfirleitt vörur til endan-
legs neytanda og hráefni eru
alla jafna innflutt. Einungis
þar sem hráefni eru íslenzk
hefur þessi vaxtarleið verið
farin, sbr. ullarvinnslu og
sjávarútveg.
Hins vegar hafa verið nokk-
ur brögð að þvi, að fyrirtæki
eða frekar einstaklingar að
baki þeirra hafi leitað út í
óskyldar greinar (ósamstæður
vöxtur) og byggt upp vaxandi
eignaryfirráð á þann hátt.
LEIÐIR TIL HRAÐARI
VAXTAR FYRIRTÆKJA
Á ytri aðstæðum islenzkra
iðnfyrirtækkja hafa nú orðið
stökkbreytingar með tilkomu
EFTA-aðildar. Þær stökkbreyt-
ingar gera kröfur til, að fyrir-
tæki stækki, svo að samkeppn-
ismáttur aukist verulega frá
þvi sem nú er. Um leið þurfa
iðnfyrirtækin að skilgreina
markmið sin fyrir næsta ára-
tug. Takmarkast viðleitni
þeirra við að halda velli á inn-
anlandsmarkaði, eða er af-
staða þeirra sóknarafstaða,
vilja þau hagnýta tækifæri til
útflutnings? Það er of tíma-
frekt, sársaukafullt og þjóð-
hagslega kostnaðarsamt að
bíða eftir þvi að einhver af
iðnfyrirtækjunum vaxi eðlileg-
um útvikkunarvexti innanfrá á
aðiögunartímaskeiðinu og önn-
ur hrökkvi uppaf vegna and-
varaleysis. Það þurfa þvi einn-
ig að verða stökkbreytingar i
vexti fyrirtækja.
Öll fyrirtæki geta ekki vaxið
í einu, og þær leiðir i breyttri
skipulagsbyggingu, sem til
greina koma, eru leiðir sam-
starfs og samruna. Þannig er
unnt að hagnýta ýmsa kosti
stærri rekstrar, sem hefur verið
lýst á einfaldastan hátt með
því að segja, að 2 + 2 = 5. Með
samruna tveggja fyrirtækja
fáum við meira en sem nemur
afköstum hvors fyrir sig. Kem-
ur þar til greina ýmis hlut-
fallsleg lækkun kostnaðar,
möguleikar á betri nýtingu og
stjórnun. Þá gefast loks tæki-
færi til að hagnýta margt í
hinni hraðfara tækniþróun,
sem enn stendur að rniklu leyti
utan dyra. Má nefna sem
dæmi, að númeriskt stýrðar
vélar þekkjast ekki enn hér-
lendis, að ekki sé talað um
hærri stig sjálfvirkni, þar sem
töivur eru notaðar, og siðast en
ekki sizt er gagnaúrvinnsla
með tölvum enn á frumstigi,
en hagnýting hennar er algert
skilyrði fyrir bættri stjórnun á
mörgum sviðum. Tækifæri
verða til þess að sinna betur
vörusköpun, sem krefst bæði
rannsókna, prófana og betri
hönnunar. Sérhvert söluátak,
hvort sem er hérlendis eða er-
lendis, er auðveldara fyrir
stærri fyrirtæki en smærri.
Enn sem komið er, er þessi
þróun að mestu leyti ósk-
hyggja, en ekki raunveruleiki.
Við höfum að visu nokkur
dærni um samstarf milli iðn-
fyrirtækja, eins og Iðngarða
h/f, og flestar tilraunir sölu-
starfs á útflutningsmörkuðum
hafa verið gerðar í samstarfi,
en eðlileg afleiðing þess ætti i
reynd að vera sú, að slikt sam-
starf færi vaxandi og næði þá
einnig til framleiðslu á þann
hátt, að um sérhæfingu á milli
fyrirtækja væri að ræða, t. d.
á undirverktakagrundvelli, eins
og mjög algengt er á Norður-
löndum. Þessi þróun hefur þó
ekki átt sér stað hingað til.
Mörg önnur svið samstarfs eru
algjörlega ónotuð, eins og sam-
eiginleg innkaup og sameigin-
leg dreifing eða samstarf við
heildverzlanir um að reka þá
starfsemi fyrir mörg iðnfyrir-
tæki saman.
Á sviði samruna milli fyrir-
tækja er ástandið enn verra,
því þar hefur ekki verið unnt
að merkja neina jákvæða þró-
un á undanförnum árum eða
mánuðum. Uggvænlegast er þó,
að í löndum keppinauta okkar
og bræðraþjóða er þróun til
frekara samstarfs og samruna
ört vaxandi frá ári til árs.
ÖRVUNARKERFI FYRIR
SAMSTARF OG SAMRUNA
Nú er eðlilegt að spyrja:
Hvað er að, og hvað er hægt að
gera til úrbóta? Svarið hlýtur
að vera, að aðrar ytri aðstæður
iðnfyrirtækja en markaðsað-
stæðurnar hafi ekki breytzt
nægilega mikið né innri að-
stæður fyrirtækjanna sjálfra,
þvi að á þessum sviðum þurfa
einnig að verða stökkbreyting-
ar. Stjórnunarhæfnin er enn
takmörkuð við ástand liðinna
áratuga, og of seint er að bíða
eftir kynslóðaskiptum. Það er
þó engin ástæða til að ætla, að
stjórnunarhæfnin, þ. e. getan
til að hagnýta sér kosti sam-
starfs og samruna með breytt-
um stjórnunaraðferðum, geti
ekki tekiö stökkbreytingum, ef
sköpuð er nógu mikil, sterk og
augljós örvun tii þess. Þá erum
við komnir að öðrum ytri að-
stæðurn, sem ég hef kallað svo.
Þar á ég við aðgerðir á sviði
hagstjórnunar, þ. e. aðgerðir
löggjafarvalds og fram-
kvæmdavalds. Vissulega hafa
þar á orðið talsverðar breyt-
ingar i rétta átt, og aðrar eru
i bígerð. Það er fyrst og fremst
fjárhagsleg örvun, sem mest
áhrif mundi hafa á stjórnun-
arhæfnina til frekara sam-
starfs og samruna. Samstarfs-
verkefni þarf að styrkja ríflega
og umfram allt fljótt og vel.
Fyrirtæki, sem stofna vilja til
samruna, þurfa einnig að geta
gengið að fjárhagslegri fyrir-
greiðslu, sem þarf að vera
kröftuglega kynnt.
Á siðasta alþingi var lagt
fram frumvarp um breytingar
á lögum um tekju- og eigna-
skatt. Frumvarpið fékk ekki þá
endanlega afgreiðslu, og er
boðað, að það verði lagt fyrir
yfirstandandi þing. Samkvæmt
því verður rutt úr vegi þeim
hindrunum, sem eru á þvi að
slíta fyrirtækjum og selja til
samruna, en þær stafa af því
að gervihagnaður af völdum
verðbólgu er skattlagður óhóf-
lega.
Þá má samkvæmt frumvarp-
inu flytja tap fyrirtækja í
samruna milli ára i fyrirtæk-
inu, sem tekur við rekstrinum.
Allt yrði þetta til bóta. Hindr-
unum yrði rutt úr vegi, en örv-
unina vantar eftir sem áður
fyrir fyrirtæki í aðlögunar-
greinum iðnaðarins til sam-
runa. Auðveldasta aðferðin til
að beita skattalegum örvunum
eru heimildarákvæði fyrir
framkvæmdavaldið til að fella
alveg niður eða draga enn
frekar úr skattgreiðslu vegna
sölu eða slita á slikum fyrir-
tækjum og jafnvel veita því
fyrirtæki, sem heldur rekstrin-
urn áfram, einhverjar skatt-
ívilnanir fyrstu árin.
Mönnum kann að þykja, að
hér sé of frjálslega að farið, en
hafa verður í huga, að aðrar
aðferðir duga ekki ef kalla á
fram bráðnauðsynlegar stökk-
breytingar. Fyrir nokkrum ár-
um varð fræg samlíkingin um
að atvinnulífið væri eins og
mjólkurkýr sem ekki mætti
slátra. Þær hugmyndir, sem
hér hefur verið lýst að framan,
ganga i þá átt að koma kjarn-
góðu fóðri ofan í mjólkurkúna,
og ef engin önnur ráð duga,
verður að bragðbæta fóðrið.
Þórir Einarsson.
36