Andvari - 01.10.1965, Síða 14

104
ARNHEIÐUR SIGURÐARDÓTTIR
ANDVARI
heimildir um þau er að finna í Bréfa-
bókum Brynjólfs biskups Sveinssonar.
Þar getur um ónshús á bæjum á Langa-
nesströndum og víðar í Austfirðinga-
fjórðungi. í Vopnafirði einum saman
eru ónshús nefnd á tíu bæjum, og kem-
ur hvarvetna fram að þau eru í baðstofu-
enda, vanalega eitt stafgólf og ætíð
óþiljuð. Hið sama má sjá, hvar sem
þeirra er getið annars staðar á landinu.
Þannig getur um ónshús innar af bað-
stofu að Miðdal í Laugardal árið 1695,
og er það með „einsömlu birki."
Sem dæmi tilgreini ég hér kafla úr
úttekt Eyvindarstaða í Vopnafirði frá
því laust eftir miðja 17. öld: „Baðstöfan
með þremur stafgólfum, 8 stöfum, 4 bit-
um, fernum sperrum, einum syllum með
áfellum, tvennum langböndum, mæni-
ás og reisifjalvið. Ónshúsið með tveimur
stöfum, mæniás og þvertré."47) Á Austara-
Miðfelli í Strandarhreppi er árið 1660
greint frá baðstofu í þremur stafgólfum
með bjórþili og fjalvið í tveimur staf-
gólfum og ónsstofu lítilli með birkivið.48)
Af því sem hér hefur verið tínt til
finnst mér liggja einna næst að álykta
að ónshúsið hafi í raun réttri ekki verið
sérstakt hús, heldur óþiljað stafgólf i enda
baðstofu, þar sem ofninn hefur verið
staðsettur. Ilversu gömul slík tilhögun
hefur verið, er að sjálfsögðu ekki hægt
að gizka á með neinni vissu. Öruggar
heimildir um ónshús tengt baðstofu eru
frá Bessastöðum um miðbik 16. aldar.
Um ónsbúsið að Kirkjubóli er öllu óviss-
ara, eins og áður er tekið fram. Senni-
legast finnst mér að ónshús hafi komið
fram, þegar baðstofan var almennt að
breytast í íveruherbergi, líklega á 15.
öld. Þau virðast menjar um gufubaðið.
Hér hefur verið drepið á nokkur atriði
til skýringar nafngiftinni baðstofa um
íveruherbergi. Af ritum þeirra Odds Ein-
arssonar og Arngríms lærða má ljóst vera
að þcir telja grjótofna almenna í bað-
stofum á 16. öld. Frásögn Odds ber ekki
með sér að baðstofuofnar hafi þá verið
notaðar til annars en upphitunar. Lýsing
Arngríms bendir að sumu leyti til gufu-
baðs. Þó felst í frásögn hans, að ís-
lendingar noti ofna „til þess að bægja
frá sér ofsakulda." í sömu átt hníga þau
orð Páls Vídalíns að baðstofa hafi verið
kynt til „híbýlabótar."
Þegar kemur fram á 16. öld virðist
hlutverk baðstofunnar fara ört vaxandi,
og mun hún í bréfum og máldögum
þeirrar aldar oftast nefnd af bæjarhús-
um, ekki aðeins á venjulegum bænda-
býlum, heldur einnig á kirkjustöðum,
klaustrum svo og á sjálfum biskupssetr-
unum. Stundum eru tilnefndar fleiri en
ein baðstofa á sama bæ. Þannig getur
um baðstofu og forbaðstofu í kaupbréfi
fyrir Arnardal í Skutulsfirði árið 1460,
fornu- og stórubaðstofu á Munkaþverá
árið 1519.4B) í Skálholti er getið um
biskupsbaðstofu, Asmundarbaðstofu og
prestabaðstofu árið 1550.50) Á kirkjustöð-
um og stórbýlum eru oft nefndar stóra-
og litlabaðstofa. Þegar greint er frá jarða-
kaupum, kaupmálum eða öðrum samn-
ingum, fara þeir á bændabýlum jafnan
fram í baðstofu, sem eftir þessu að dæma
er þá orðin aðalhús bæjar. Á kirkjustöð-
um eru hins vegar að jafnaði nefndar
stofur auk baðstofu. Þó segir í Fitjaannál
að Gísli biskup Jónsson sæti yfir víni í
baðstöfu að Görðum á Álftanesi, er hann
kcnndi banasóttar. Var hann þá studdur
til hvílu, líklega í baðstofunni. Eftir
þcssu að dæma hefur hún þótt virðu-
legast herbergi á þeim kirkjustað.
Ekki er unnt að draga neinar heildar-
ályktanir af heimildum um notkun og
innréttingu baðstofunnar á 16. öld. Hins
vegar má viða sjá að hún hefur verið
staðsett aftast bæjarhúsa.51) Þó má fá
nokkra ábendingu, einkurn urn notkun