Andvari - 01.10.1965, Side 43

ANDVARI
AMERÍKA f ÍSLENZKUM BÓKMENNTUM
133
rækilegri greinargerð Þorkels Jóhannes-
sonar um feril kvæðanna. Þorkell annað-
ist einnig á árunum 1938—48 útgáfu
bréfa og ritgerða Stephans í fjórum væn-
um bindum.
Vér skulum nú heyra ögn hljóðið í
Stephani, í ræðu, er hann flutti 1884 í
íslenzku byggðinni í Norður-Dakota til
að árna nágrönnum heilla í nýbyggðu
húsi þeirra:
„Það er líklega enginn, sem skálin þessi
er byrluð handa, verr til þess fallinn að
mæla fyrir henni en ég, því þó ég þekki
og kannist við ina fögru hugmynd í orð-
unum hús og heimili, ann ég samt meira
nöfnunum fjöll og heiðar, öræfi og eyði-
skógar, og oft hefir mér gramizt að sjá
in stórkostlegu spellvirki, sem þessi stirða
og sterka starfsemi og atorka mannanna
hefir unnið á inni náttúrlegu eyðifegurð
skógarins og grundanna.----------Söng-
fuglarnir fælast burt af kúabauli og kinda-
jarmi, og varla heyrist „gaukur gala“ fyrir
malandanum í kvörn ins fégjarna Fróða
konungs, þessu síniðandi búsýsluskvaldri
ins ameríkanska bónda, sem sífellt heimt-
ar að mala að sér peningasæluna. En þó
að mannshöndin þannig höggvi og upp-
ræti mikla fegurð og frelsi, plantar hún
þó stundum nokkur blómkorn í staðinn
með svo miklum þrifnaði og þokka, að
það ber vott um snotran og smekkvísan
anda þess, sem gróðursetti þau. Húsið
það arna lýsir einmitt þessu."
Svipaðs hugsunarháttar kennir í ann-
arri ræðu, er Stephan flutti líklega tveim-
ur árum síðar að skilnaði eftir heimsókn
til Winnipeg, er hann segir m. a.: „Ný-
komnum af inum víðlendu grassléttum í
Dakota, sem sýnast takmarkalausar eins
og inn blái sumarhiminn, sem hvelfist
yfir þeim, hefir mér fundizt bærinn yðar
þröngur, og mér hefir stundum virzt, að
hugir yðar í sumum félagsmálum yðar
hafi dregið dám af borginni í kringum
ykkur.“ . . . Stephan óttaðist mest þröng-
sýni landa sinna í trúarefnum, og það er
gegn henni efalaust, sem hann beitir sér
1888 fyrir stofnun Hins íslenzka menn-
ingarfélags i byggð Islendinga í Norður-
Dakota. Stefnuskrá félagsins var svofelld,
rituð með hendi Stephans fremst í funda-
bók þess:
Mannúð. Rannsókn. Frelsi. Stefna fé-
lagsins er að styðja og útbreiða menning
og siðferði, það siðferði og þá trú, sem
byggð er á reynslu, þekking og vísindum.
í staðinn fyrir kirkjulegan flokkadrátt vill
það efla mannúð og bræðralag; í staðinn
fyrir íhugunarlausa játning skynsamlega
og óhindraða rannsókn; í staðinn fyrir
blinda trú sjálfstæða sannfæring, og í
staðinn fyrir heimsku og hleypidóma and-
legt frelsi og framför, sem engar hömlur
séu lagðar á.
Á það hafa hent próf. Þorkell Jóhannes-
son og þó einkum Óskar Halldórsson
cand. mag., að í stofnun þessa félags hafi
gætt áhrifa frá Felix Adler, prófessor í
hebresku og Austurlandabókmenntum við
Cornell háskóla, en síðar í félagsfræði og
siðfræði við Columbia háskóla. Adler
hafði flutt fyrirlestra á vegum siðmenn-
ingarfélags eins (The Society for Ethical
Culture) og þeir síðar verið gefnir út að
ósk þess í New York 1877. Fjalla þeir um
forn og ný vandamál á sviði trúmála,
heimspeki, siðfræði og menningar. Hefur
Óskar Halldórsson (í Studia Islandica, 19.
hefti, Reykjavík 1961) bent á nokkur at-
hyglisverð dæmi áhrifa þessara fyrirlestra
á kvæði Stephans.
Þessi félagsstofnun hændanna mæltist
illa fyrir hjá prestum íslenzk-lúterska
kirkjufélagsins, einkum æðsta presti þess,
Jóni Bjarnasyni í Winnipeg, er ritaði
gegn því og kallaði það vantrúarfélag.
Stephan svaraði honum skelegglega og