Andvari - 01.10.1965, Side 83

ANDVARI
HEIMUR SÖGUMANNSINS
173
sagan ber opinskátt vitni um hin miklu
vatnaskil, er verða við dauða Ólafs,
gera bókmenntirnar hið sama með leynd.
Skyldi nokkur fortíðarandi láta meira til
sín taka en sá, er átti sigri að fagna í óför-
unum á Stiklastöðum? Hið fornnorræna
er hér forsenda, svið hins mikla harm-
leiks. Sviðið er hinn forni sögulegi og
þjóðlegi heimur. Nánar tiltekið er það
sálin.
Hinir tveir heimar sagnanna.
Deila hinna tveggja skoðana um upp-
runa sagnanna er orðin hefð. Séu menn
ekki tilfinningalega bundnir sterkum
böndum annarri hvorri kenningunni,
munnmælakenningunni eða hinni bók-
legu kenningu, hugmyndinni að sagan sé
trúverðug'ritun alþýðlegrar munnlegrar
geymdar, og hinni hugmyndinni, að sög-
urnar séu samdar af yfirburðarithöfund-
um, þá hafa menn þá ánægju að geta
til skiptis hallazt að báðum og komizt um
leið að þeirri niðurstöðu, að taki menn
aðra fram yfir hina þá sameinar hún öll
þau fyrirbrigði sagnanna, sem þeim
finnst nú máli skipta, og hin kenningin
er vegin og léttvæg fundin. Alveg fer á
sömu lund ef þeir af fróðleiksfýsn láta
heillast af hinni kenningunni. Kenning-
arnar vilja helzt ákveða sjálfar hvað telja
verður mikilvægt. Það getur þá orðið íhug-
unarefni, hvort þessar samkvæmu kenn-
ingar komi ekki fremur upp um vits-
munalegan búnað vorn en um sköpun
sagnanna. Þessar kenningar koma þó að
haldi sem tilgátur. Þær eru hvor annarri
öndverðar, geta aðeins sameinazt í þver-
sögn. En kannski verður aldrei komizt nær
skáldlegri sköpun á vitsmunasviðinu en í
þversögninni. Það er að skilja: maður
kemst ekki að hinni skapandi athöfn,
lifir hana ekki. En hin tvöfalda kenning
getur vísað veginn til hins tvíræða og
tvíátta, en þaðan kann hugsunin að rata
að kjarnanum. Samkomulag, sem stillir
báðum kenningunum í hóf, er óálitlegra.
Hve auðvelt verður þá að spyrna við fót-
um í þeirri ímyndun, að skýringin sé á
reiðum höndum. Þótt aðeins hafi verið
gert bandalag utan múranna, en gefizt
upp við að vinna borgina.
Munnmælakenningin viðurkennir í
raun og veru aðeins einn heim í sögun-
um, heim söguefnisins. Þær öðlast þá
gildi sem sögulegur efniviður, en allt það
sem máli skiptir í þeim, inntak og form,
eru einnig menjar.
Hin bóklega kenning gerir aðeins ráð
fyrir einum heimi, miðaldalegu bók-
menntaskeiði. Efni þeirra er þá túlkað
frá sjónarmiði tálbragðalistarinnar og
sögurnar týna því gildi sínu að vera stór-
fellt skáldlegt framlag í sögu mannsand-
ans.
Eg hef gert mér þá hugmynd, sem hér
skal stuttlega reifuð, að sögurnar séu af
tveimur heimum, heimi söguefnisins og
heimi sögumannsins. Hinn fyrri nær í
stórum dráttum frá landnámi til Stikla-
staða. Þær sögur, sem hæst ber að skáld-
skap, vilja þó oft takmarka þennan heim
við örfáar kynslóðir næstar á undan
Stiklastaðaorustu. Hin opinbera kristni-
taka verður þá nær því miðja vega í aðal-
efninu. Frá skáldlegu sjónarmiði finnst
mér þetta þó ekki skipta nándar nærri
jafn miklu og dauði Ólafs. Þetta er um-
byltingatími. Hið gamla í þessari blóðugu
brennandi öld siglir hraðbyri inn í dauð-
ann, svo sem ráða má af Ijósum stjömu-
merkjum og tala þeirra er legio. Hið nýja
fer með meiri leynd, því er sjaldan lýst á
ytra borði, en hafi maður tekið éftir því
má sjá það koma ókyrrð á allan þennan
heim, allt að yzta sjóndeildarhring. Maður
verður ekki á vegi þess svo sem þar væru
boðaðar hugmyndir, trú eða skoðanir. Það
12