Fálkinn - 19.12.1941, Síða 47

JÓLABLAÐ FÁLKANS 1941
GUTENBERG OG BÆKURNAR
EFTIK JfíKDB FHLUDnn.
/""yUTENBERG hjet eiginlega Gáns-
fleisch (gæsaket). Hann var
heppinn, að hann skyldi afrækia
Jjetta ættarnafn; eftirliðinni hefði
verið lítill greiði gerður með því
að uppgötvun lians, ein mesta upp-
götvun sem gerð hefir verið í ver-
öhiinni hefði verið kend við nafn,
sem i besta skilningi getur vakið um-
hugsun um jólamat. Hvað mundu
menn segja ef Goethe hefði heitið
Iilein (Lítill), Oliver Cromwell Coiv-
ard (Heigull) og Larsen-Ledet (að-
albindindisfrömuður Dana) Biev-
freund (Bjórvin). Sagan á lieimt-
ingu á að það sje nokkur virðuleiki
yfir nöfnum stórmennanna, svo að
ekki verði hlátur í skólatímunum.
Að þessar hugleiðingar, eins og
alt annað, sem í blaðinu stendur,
fær að koma fyrir augu alménnings,
er auðvitað að Jjakka Jóhannesi
Gutenberg prentara i Mainz (1397
—14C8), sem upprunalega var spegla
gerðarmaður. Ekki svo að skilja, að
hin erfiða aðferð lians sje notuð
iengur, en Jjað var neistinn í prent-
listinni, sem varð til i heila hans.
Hann benti á ieiðina til að margfalda
handrit á auðveldan liátt, svo að það
gæti komið fyrir augu almennings,
sem áður var sjereign fárra útvaldra.
Þegar um einfaldar uppfinningar er
að ræða er það venjulgea orðatiltæk-
ið, að „hefði hann ekki gert ljað,
þá hefði einhver annar gert ljað‘:.
Sagan sýnir, að ljað er mikið tii i
þessu; uppgötvanir — alveg eins og
andlegar hugmyndir — koma oil
fram samtímis í mörgum löndum,
svo að Jjað er stundum erfitt að
skera úr, hver sje frumhöfundurinn;
vjer vitum einnig að stundum er
frumhugmyndin rangt feðruð, án
þess að liægt sje að leiðrjetta Jjað
síðar i bókum sögunnar. Einka-
leyfið, þessi uppgötvun fyrir upp-
götvara, er ekki gamalt i hettunni.
— Það er því varla vafa bundið, að
einhver liefði orðið til að finna
lausa prentstafi Jjó Gutenberg liefði
ekki gert það, en hinsvegar er eng-
inn vafi á, að hann varð fyrstur
allra manna í Evrópu tii l>ess að
gera þessa uppgötvun. Það var um
hendur hans, sem sagan gerði vilja
sinn að veruleika.
Uppgötvun Gutenbergs er dreifi-
tæki; hún hefir í sjálfu sjer ekki sið-
fræðilegt gildi, mennirnir geta notað
hana eins og þeim þóknast eða hafa
vit til. Gerileyðingin er t. d. skil-
yrðislaust hnoss — ef maður gerir
ekki málið flókið með því að líta á
hana frá gerlanna sjónarmiði — en
aðrar uppgötvanir liafa verið fengn-
ar heiminum upp á von og óvon. Þær
geta orðið prófsteinn á hvort vilji
mannsins til þess fagra, sanna og
góða vegur upp á móti hvötinni til
hins gagnstæða. Nú á dögum sjaum
við aðra uppgotvun, máske þá einu
sem gelur jafnasl við Gutenbergs
hvað áhrifin snertir, — en alveg
jafn tvieggjaða. Það er útvarpið.
Voldugt uppeldistæki, en jafnvoldugt
sem andlegt myrkravald ef svo ber
nndir.
Við höfum ekki kveðið upp fulln-
aðardóm yfir útvarpinu ennþá. Það
er enn á reynslustigi og fær daglega
„einkunn“ í blöðunum. Menn vilja
ekki iála þennan efnilega ungling
alveg sjálfráðan; hann er háður
gagnrýni. Við viljum sjá hvernig
hann „artar sig“, og óskum þess að
við getum altaf þrýst á töfrahnapp-
inn, sem opnar okkur aðgang að al-
heimi hljómsins, með eftirvæntingu
og trausli. Okkur dreymir um fram-
tíð með möguleikum, sem engin tak-
mörk liafa verið sett og hugsum
okkur i gamni að útvarpið muni ein-
hverntíma iofa okkur að heyra marr-
ið í lmöttunum þegar þeir snúast
eða hljómleika frá Mars .... En um-
fram alt vonum við að rödd út-
varpsins telji sig ávalt skuldbundna
til að vera rödd sannleikans. Ann-
ars riðum við í hring eins og vank-
aðir gemlingar og færumst nær og
nær tortímingunni.--------
Þessu er öðruvísi varið með bók-
ina, sígildasta ávöxt þeirrar upp-
finningar, sem nú á hálft þúsund
ára að baki sjer. Hvað hana snertir
eru menn eins sammála og orðið
getur; enginn ofstækismaður mundi
láta sjer detta í hug að vilja lirinda
þróuninni svo langt aftur á bak, að
bæluirnar yrðu ekki almenningseign.
Hefir Gutenberg getað grunað hve
þýðingarmikið verk hann var að
vinna þegar liann bjó til fyrsta
prentstafinn sinn? Nei! Sjálfur var
liann ekki annað en verkfæri, dreif-
ari. Hann hefir hugsað um daginn
og veginn, hann hefir verið hróð-
ugur yfir, að nú gæti hann búið til
aflátsbrjef í stórum stíl, en hann hef-
ir ekki vitað að máttarvættir þær,
sem hann ákallaði, mundu hrópa til
mannsandans og knýja fram það sí-
vaxandi flóð — syndaflóð — af ver-
aldlegum bókmentum, sem nú flæðir
yfir heiminn á hverju hausti. Hann
hefir ekki gert sjer grein fyrir, að
fræðslan ætti að verða eign almenn-
ings, svo að segja ókeypis, að skemti-
bækur yrðu boðnar fram í stærri
dyngjum en nokkur gæti torgað, að
hugsanir mannsandans gætu breiðst
út eins og hljómur frá kirkjuklukk-
um, að einangrun sálarinnar yrði
afnumin, svo að maður gæti svo að
segja gengið inn í liugarheim lið-
inna manna eins og gegnum opnar
dyr. — —-
Úti skín sólin, lcenslustundirnar
liðnar hjá og krakkarnir eru með
skip í hendinni eða fleygja sjer á
reiðhjólið, eiginlega ekki til þess að
fara neitt ákveðið heldur til þess að
vera á iði. Þau vilja helst ekki sjá
bækurnar meira i dag. Og manni
detta í hug þessir svokölluðu
lífsmagns-fjörkippir -—• Hamsun
hefir kanske órað fyrir þeim síð-
asta af þeim er hann lætur flutn-
ingakarlinn sinn stynja: „Jeg skil
ekki hvað fólk gerir við allar þessar
hækur!“ Jú, bækurnar geta verið
plága, það er eins og þær með ofur-
magni sinu geri lífið þunt í þeim
lifandi mönnum, sem ómögulegt eiga
að keppa við svo mikið andríki,
lærdóm og fegurð, sem þær hafa að
bjóða. Og þá benda menn til náttúr-
unnar, baðfjaran er gerð að musteri
í stað bókasafnsins, mentunin fell-
ur í gengi og ein kynslóð er til
með að sýna heilbrigt afturhvarf til
nægjusamrar fávisku. Menn kjósa
staðreyndir, er sagt, og vilja ef
mögulegt er losna undan þvi erfða-
fargi, sem bælturnar bera með sjer.
En það er als ekki víst, að strák-
arnir, sem eru svo sólgnir í að lifa
Indíánalífi, hafi svo mikla skömm
á bókunum. Hver veit nema þeir
hafi stælt Gutenberg — skorið stafi
i korktappa og prentað með þeim.
Og hver veit nema þeir þjáist af
þeim sjúkdómi, sem kalla mætti
„morbus Gutenbergii“ og lýsir sjer
í óslökkvandi þrá í að sjá nafnið
sitt á prenti. Þetta er hægt að öðlast,
ef maður eignast einn af prentlcöss-
unum með gúmmistöfunum í, sem
um hríð hafa verið mikið notaðir
til jólagjafa. Kanske hafa þeir tíka
komist yfir bók, sem þeir gátu ekki
lagt frá sjer á lögskipuðum hátta-
tima og lásu í áfram við vasatjós
undir yfirsænginni, stynjandi af
hita og spenningi í hinum hvíta ið-
andi helli.---
Jóhann Gutenberg.
Nei, það er hægra ort en gert að
hrifsa bækurnar úr tengslum við
manninn. Það var varlegt að baktala
þær. Einu sinni þegar jeg bjó í
skonsu, þar sem jeg mun hafa haft
7—8 bækúr, heyrði jeg vinnukon-
una láta það í ljós við loftið kring-
um sig, að „fótk sem læsi svona
mikið hlyti að verða brenglað“.
Þessar 7—8 bækur voru nú hennar
mælikvarði á hvað væri nóg af svo
góðu. En eru bækur þá aldrei
hættulegar? Víst geta þær verið það
þegar fólk með sjerstöku upplagi á
í hlut. Ungt og gáfað fólk verður
stundum þegar í stað sólgið i það
lcjarnmesta. Það vilt vita hvað allir
spekingar og öll trúbrögð hafa álitið
um þessa tilveru, sem það kann svo
illa við sig í. Það gerir kröfur til
bólcanna, sem aðeins lífið í sjálfu
því kanske getur fullnægt hægt og
bítandi, það flýgur um himingeim
heilabrotanna þangað til það kemur
þangað sem þöglin og tómleikinn
byrjar á ný — og svo springur það.
Hjer er átt við fólk eins og t. d. Otto
Weininger og Ernesto Dalgas. En ef
bækurnar eru notaðar í liófi þá
lengja þær lifið fremur en að stytta
það. Prófessorarnir eru uppáhald
lífsábyrgðarfjelaganna. 1 hófi einu
var jeg vottur að því, að íþrótta-
maður einn ávarpaði prófessor, sem
aldursins vegna liafði getað verið
faðir hans. „Nú farið þjer víst bráð-
um að deyja, prófessor,“ sagði liann.
Athugasemd, sem undir öllum kring-
umstæðum er óheppileg og jafnframt
þannig, að jafnvel andríkir menn
eiga erfitt með að svara tienni. En
lífið sjálft hefir fyrir löngu kveðið
upp úrskurðinn yfir þeim. íþrótta-
maðurinn er grafinn og gleymdur.
En prófessorinn lifir enn eins og
blóm i eggi og gefur út nýja bók á
hverju ári. ------
Og þó höfum við ekki gleymt
hrópinu, sem kom frá Duhamel í
hittifyrra: að bókin væri í liættu.
Þróun vorra tíma er svo umróta-
mikil, straumarnir svo sundurleitir,
að það er erfitt að segja hve mikil
þessi hætta er. Víst er um það, að
bókmentagildi þess, sem lesið er,
fer hrakandi, þó að bóksala og út-
lán bókasafna fari vaxandi. Mála-
miðlunin milli „vitalismans" — að
lifa lífinu lífsins vegna, án stefnu
— og andlega lifsins tiggur í „því
ljettmeltanlega.“ Andinn verður að
klæðast einföldum og girnilegum
búningi, helst eitthvað líkt leiká-
gripi, sem ekki stendur nema tíu
mínútur. Síðan ganar maður áfram
og leitar sjer að einhverju nýju. En
bókin hefir ekki skilið neitt plóg-
far eftir í sál lesandans. Það sem
Duhamel var sjerstaklega áhyggju-
fullur yfir var þetta, að útvarpið
gæti ekki miðlað almenningi veru-
legum skilningi, eins og bókin, því
að það yrði að vera við almennings-
liæfi og mætti ekki endurtaka. Hann
telur ekki .mark á þvi takandi þó
meira sje lesið nú en ella, því að
ýmsar hömlur sjeu á skemtunum. Sá
möguleiki er ekki fyrir hendi, að
nú sje að lialla undan fæti, að ver-
öldin sje að verða þreytt á þeirri
visku, sem oft hefir orðið svo liættu-
legt vopn en hefir svo fátt að bjóða
viðvíkjandi því, sem mikilsverðast
er. Maðurinn efast, hann rúmar ekki
umheiminn en dreymir um ljettan og
leikandi heim, eins og veröld dýr-
anna, úr því að hann getur ekki
lifað í afmörkuðum heimi, eins og
veröld miðaldanan var. — •—
En þetta bókafyrirbæri er eflaust
í samræmi við heimslögmálið. Sumir
trúa á menningarlireyfingar sem
gangi í öluhim, aðrir lialda að þær
gangi eftir föstum brautum eins og
himintunglin, hækkandi og lækkandi.
Hvort heldur sem er, þá munu menn
naumast sakna hins prentaða, en
vera kann að í endurminningunni
rifjist upp hátíðlegir dagar, þegar
tilsvör bókanna lifðu og maður gat
orðið vísari af þeim.-------
Nú er kvöld og það lieyrist ekki i
börnunum — þau eru víst að lesa
lexíurnar. Hvað á maður að gera?
Sem betur fer liggur hjerna bók, það
er „Krómgult" eftir Aldous. Huxley.
Biðum nú við — hvar hættum við?
Jú, við sjáum gamla höll með stór-
um garði, og þar talar iðjulaust fólk
af andríki. Unga stúlkan heitir Anna
eða eitthvað jafn fallegt. Hún liras-
ar í myrkrinu í garðinum og meiðir
sig á fæti, og Denis, unga skáldið,
sem einu sinni ætlaði sjer að skrifa
eitthvað — meira að segja jafn
skemlilegt og þroskasögu ungs manns
— verður að binda um fótinn og
kveikir á eldspítu svo að hann sjái
til. Hann verður meira að segja að
styðja hana. Ó, bara að maður væri
Denis .... ----------
Þar skeði litla kraftaverkið aftur.
Maður yfirgaf tilveruna og var í
faðmi hugmyndaflugsins. Maðurinn
á mest af visku sinni bókunum að
þakka, þær eru öll vor reynsla, í
i samþjöppuðu formi. En þær eru
líka frelsun frá því sem við vitum.
Á sárum stundum, þegar maður vill
helst snúa bakinu við framtíðinni og
lífið er orðið grátt og stritt, rjettir
bókin að okkur ódáinslyf gleymsk-
unnar.
Gutenberg — víst höfum við mis-
brúkað gjöf þina. En við höfum líka
notað hana. Við höfum saurblöð,
við gerum lýgina trúlega með bók-
stöfum þínum og við höfum fylt
heiminn með bulli. En bækurnar
vega líka á móti. Þær miklu, sem
tala frá kynslóð til kynslóðar, þýddu
bækurnar, sem eru eins og fölt blóm
á stöðli, — allar eru þær hluti af
starfinu, sem unnið hefir verið fyr-
ir því, að auka andlega fjársjóði.