Fréttablaðið - 01.10.2009, Blaðsíða 34

34 1. október 2009 FIMMTUDAGUR
UMRÆÐAN
Katrín Sigurðardóttir skrifar um
heilbrigðiskerfið
Heilbrigðiskerfið er ein af grunn-stoðum þjóðfélagsins. Það er
auðlind sköpuð af mönnum í þeim
tilgangi að auka velferð þegnanna.
Auðlindin er þekking starfsmanna,
búnaður, tæki og húsakostur, fjár-
mögnuð með tekjum og sköttum
landsmanna. Starfsemin snýst um
að fyrirbyggja heilsuleysi eða breyta
því í heilsu. Afurðin og hagnaður-
inn er góð heilsa landsmanna sem
er undirstaða alls atvinnulífs sem
ætti erfitt uppdráttar án starfhæfra
einstaklinga.
Í samfélögum er hluti af skyldu
ríkisins að skapa skilyrði fyrir því
að þegnarnir megi vaxa og dafna.
Með íslenskum lögum skuldbind-
ur ríkið sig til að veita öllum lands-
mönnum bestu mögulegu heilbrigð-
isþjónustu sem völ er á, á hverjum
tíma. Til þess að standa við þá skuld-
bindingu þarf að fjárfesta í lágmarks
þáttum.
Markmið með rekstri heilbrigð-
iskerfa er ekki peningalegur hagn-
aður eða arður til eigenda held-
ur bætt heilsa. Þrátt fyrir það á að
haga rekstri á sem hagkvæmastan
hátt og nýta fjárfestingar eins vel
og kostur er.
Í sumum löndum hefur heilbrigð-
isþjónusta verið látin lúta lögmáli
hins frjálsa markaðar í þeirri trú að
þannig náist hagkvæmastur rekst-
ur. Alla tíð hefur verið umdeilt hvort
heilbrigðisþjónusta eigi heima á slík-
um markaði. Nægir að líta til Banda-
ríkjanna, sem einna staðfastast
þjóða hefur byggt á lögmáli markað-
arins. Þar eru nú tæplega 50 milljón-
ir landsmanna án öryggis um nauð-
synlega heilbrigðisþjónustu. Það
eitt og sér sýnir að slíkt kerfi geng-
ur ekki upp ef markmiðið er að veita
öllum landsmönnum bestu mögulegu
heilbrigðisþjónustu.
Markaðsvæðing byggir meðal
annars á því að ríkið hafi engin
afskipti. Aflið sem knýr markaðinn
er framboð og eftirspurn. Fjárfest
er í auðlindum og síðan á rekstur að
gefa af sér peningalegan hagnað og
helst að skila peningalegum arði til
eigenda sinna. Hvort starfsemi lifir
eða deyr veltur á að í boði sé vara
eða þjónusta sem nógu margir velja
að kaupa.
Sé þjónusta heilbrigðiskerfa
látin lúta lögmálum markaðar-
ins koma strax upp annmarkar.
Ekki er um að ræða þjónustu sem
viðskiptavinurinn hefur
þekkingu til að velja hvort
hann þarf eða vill og ekki
heldur hvort um góða þjón-
ustu hafi verið að ræða.
Það að engin ríkisafskipti
eigi að vera veldur því að
leitun er að heilbrigðis-
kerfi sem þetta á við um.
Mér er til efs að slíkt kerfi
fyrirfinnist, allavega ekki
í þeim löndum sem veita
þjónustu eins og Vesturlönd og eru
Bandaríkin þar með talin. Meðferð-
ir við ýmsum sjúkdómum eru það
dýrar að hvorki veitendur né þigg-
jendur geta staðið undir kostnaði
án tilkomu sameiginlegra sjóða
samfélagsins.
Á Íslandi ríkir alvarlegt efna-
hagsástand. Ekki er til fjármagn til
að halda úti þjónustu eins og áður.
Sjúkrahúsin eiga að skera niður
og er nú svo komið að dregið er úr
starfsemi þar sem ekki er til fjár-
magn til rekstursins. Margir hafa
áhyggjur af langtíma áhrifum þess
og telja að það muni hafa neikvæð
áhrif á heilsu landsmanna sem eins
og áður segir er undirstaða atvinnu-
lífsins.
Það eru því góð ráð dýr en ljóst er
að eitthvað þarf að gera.
Á Íslandi er sláandi hversu við-
horf manna eru oft neikvæð í garð
ríkisins. Í umræðunni er eins og um
meinsemd sé að ræða, í stað þess að
sjá ríkið sem sameign þegnanna.
Sameign sem hefur það hlutverk
að tryggja grundvallarþætti svo
samfélagið nái þeim markmiðum
sem sett hafa verið með hugmynda-
fræðinni sem við aðhyllumst. Fjár-
festingar ríkisins eru taldar kostn-
aður sem þarf að skera niður í stað
þess að teljast verðmæti, sem ber að
verja, svo sem mestur hagur fáist
af. Svo virðist vera að eingöngu
almenni markaðurinn megi nýta
fjárfestingar sínar á þann hátt.
Horft er framhjá því að mark-
aðslögmálið er ekki náttúrulög-
mál sem á við í öllum aðstæðum.
Hvernig komið er á Íslandi má að
hluta rekja til þess að gengið var
fram úr hófi við markaðsvæðing-
una og líða nú allir í samfélaginu
fyrir. Allir, hvort sem þeir trúa að
allt eigi að lúta markaðslögmálinu
eða ekki, hljóta að vera sammála um
að ástandið er óeðlilegt. Mikilvægi
þess að tryggja velferð almennings
hlýtur því að vera æðra trúnni á
lögmál markaðarins.
Með niðurskurði sem við stönd-
um frammi fyrir í heilbrigðiskerf-
inu nú verða miklar fjárfestingar
mun verr nýttar og tapast
að hluta. Þekking sem bygg-
ist á menntun og reynslu
starfsmanna, búnaður, tæki
og húsakostur verður van-
nýttur. Á sama tíma eru á
lofti hugmyndir einkaaðila
um að setja á stofn einka-
sjúkrahús. Hugmyndin er
að fá hingað sjúklinga frá
öðrum löndum. Þessir aðil-
ar ætla án efa að hafa fjár-
hagslegan hag af rekstrinum. Þrátt
fyrir að þeir þurfi að fjárfesta í þátt-
um sem ríkið hefur nú þegar fjár-
fest í telja einkaaðilarnir sig hafa
rekstargrundvöll. Ef þeir hafa það
þá hefur ríkið það líka og það betri
ef eitthvað er. Í stað þess að leggja
niður starfsemi og hætta að nýta
fjárfestingar á ríkið að gera það
sama og ætlunin er að gera á einka-
sjúkrahúsinu. Flytja á inn sjúklinga
frá útlöndum. Þannig er hægt að
auka tekjur og efla rekstur heil-
brigðiskerfisins í landinu. Tekjurn-
ar yrðu í erlendum gjaldeyri en lágt
gengi krónunnar hefur komið hart
niður á rekstrinum.
Nú munu margir segja að ríkið
eigi ekki koma að slíkum rekstri og
aðrir að ríkið sé svo illa rekið að það
verði enginn peningalegur hagur af.
Slíka umræðu eigum við ekki að láta
hafa áhrif á okkur. Mörg undanfarin
ár hefur mikill árangur náðst við að
gera rekstur sjúkrahúsa hagkvæm-
ari og skilvirkari. Samanburður við
sambærileg sjúkrahús sýnir að við
stöndum okkur vel að þessu leyti. Í
umræðum á Íslandi hefur saman-
burðurinn oft verið við ósambæri-
lega starfsemi. Að vinna áfram út
frá þeirri hugmyndafræði að mark-
aðslögmálið sé það eina sem gildir
getur ekki gengið nú ef hagsmunir
almennings eru bornir fyrir brjósti.
Möguleikinn á að fá tekjur frá öðru
en vösum landsmanna og þar að auki
í gjaldeyri hlýtur að vera kostur sem
okkur ber skylda til að skoða.
Ég skora því á þá sem bera ábyrgð
á rekstri heilbrigðiskerfisins að taka
höndum saman við starfsfólk þess
og leggja í vinnu við að greina og
útfæra slík tækifæri. Ef markað-
ur er fyrir íslenskt einkasjúkrahús
á erlendum markaði þá er það líka
fyrir okkar sjúkrahús þó að þau séu
ríkisrekin. Ríkið, það erum við.
Í stað þess að pakka saman og
leggja niður starfsemi eigum við
að snúa vörn í sókn og nýta öll
tækifæri.
Höfundur er geislafræðingur og
með viðskiptafræðimenntun frá
Háskólanum í Reykjavík.
UMRÆÐAN
Lárus Jón Guðmunds-
son skrifar um
skuldav anda
Það er ljóst að æ fleiri almennir borgarar
eiga í greiðsluerfiðleikum,
hvort sem um ræðir íbúða-
lán eða lán til neyslu.
Vandinn er stór og enn hefur
engin fær leið fundist sem leys-
ir vandann sársaukalaust. Við,
skattborgararnir, munum í öllum
tilvikum borga þennan bannsetta
brúsa, hvort sem það er í gegnum
eiginfjármögnun bankakerfisins
eða með beinni skattheimtu gegn-
um velferðarkerfið. Það er engin
ókeypis töfralausn til. Við verð-
um að borga skuldir þjóðarinnar.
Vandinn minnkar ekki við að flýja
land. Eini kosturinn er að taka á
þessu eins og fullorðið fólk, sem
samhent þjóð í sjálfstæðu ríki.
Eftir raunverulegar náttúru-
hamfarir er hjálp veitt úr sameig-
inlegum viðlagasjóði þjóðarinn-
ar. Þessi sjóður er fjármagnaður
af skattfé okkar til að bæta þann
skaða sem einstaklingar urðu
fyrir, skaða sem ekki með nokkru
móti getur talist sjálfskapaður.
Rétt eins og við, í sameiningu,
greiðum kostnað þeirra sem lenda
í alvarlegum slysum eða fá ill-
víga sjúkdóma án þess að spyrja
um lífsstíl eða ábyrgð viðkom-
andi, þá verðum við nú, í samein-
ingu, að bæta öllum sinn skaða án
þess að spyrja hvort lánin voru
nauðsynleg eða ekki.
Það er til leið sem spyr ekki
um ástæður vandans en gengur
langt til að leysa hann og tryggir
jafnframt ákveðið réttlæti.
Stór og smá fyrirtæki hafa
notað sér þessa leið með lögleg-
um hætti og í fullkominni sátt við
skattyfirvöld og samfélagið. Á
skattamáli heitir þetta „ónotað og
yfirfæranlegt tap“ sem fyrirtækj-
um er leyfilegt að nýta sér í allt
að 10 ár til frádráttar frá hagn-
aði af rekstri. Nú er kominn tími
til að almenningur njóti reynslu
viðskiptalífsins.
Framkvæmdin yrði þessi:
Alþingi setur sérstök „Lög
um samhjálp vegna efnahags-
erfiðleika“ þess efnis að sérstakur
skattur er lagður á
þá sem a) eru aflögu-
færir og b) þurfa ekki
sértæka aðstoð vegna
greiðsluvanda. Þessi
skattur yrði lagður á
í 10 ár og sérmerkt-
ur í skattframtali ekki
ósvipað og framlagið í
framkvæmdasjóð aldr-
aðra sem allir þurfa að
greiða óháð aldri.
Þeir sem þurfa aðstoð, niður-
fellingu skulda eða greiðsluhjálp
munu fá raunverulega hjálp sem
kemur í veg fyrir að þeir missi
húsnæði sitt.
Þeir sem borga skattinn munu
í staðinn fá sitt réttlæti, nefni-
lega að færa t.d. 80 prósent af
upphæðinni sem „ónotað yfir-
færanlegt tap“ í skattframtali
sínu, tap sem þeir geta svo nýtt
til skattafrádráttar á móti skatt-
stofni sínum eftir 10 ár, árlega í
alls 10 ár þar á eftir. Upphæðin
yrði tengd launavísitölu en vaxta-
laus að öðru leyti.
Kosturinn við þessa lausn er að
hún þarfnast ekki gjaldeyris, hún
tekur á vandanum strax (hægt
að innheimta þetta nú þegar við
staðgreiðslu launa) og þegar 10
ár eru liðin mun þetta „ónotaða
og yfirfæranlega tap“ virka sem
innspýting í hagkerfið, í formi
aukinnar neyslu. Þetta er ekki
frestun á vandanum og þetta er
ekki töfralausn því hún kostar
peninga, mikla peninga. Þetta
er hinsvegar sáttmáli um sam-
hjálp, nokkuð sem við Íslending-
ar þekkjum vel af óblíðum kynn-
um okkar við náttúruöfl landsins
gegnum tíðina.
Greinarhöfundur er, eins og
fjölmargir samborgarar hans,
enn aflögufær, þarf ekki (enn sem
komið er) aðstoð þrátt fyrir íbúða-
lán og naut að takmörkuðu leyti
margnefnds „góðæris“. Hann
er tilbúinn að borga slíkan sér-
tækan skatt til að létta byrðarn-
ar, líka byrðar þeirra sem hægt
er að sýna fram á að fóru offari
í lántökum og neyslu og með enn
glaðara geði mun hann borga
svona skatt ef hann fær að njóta
þess réttlætis sem felst í framan-
greindri lausn.
Höfundur er verkefnastjóri
Hugals ehf.
Sáttmáli um yfirfæran-
legt tap almennings
UMRÆÐAN
Ásgrímur Jónasson skrifar um
lýsingu
Sólin er sá ljósgjafi sem sjón mannsins hefur þróast við frá
upphafi. Þar með hlýtur sólin að vera
sá ljósgjafi sem best er til þess fall-
inn að lýsa manninum við hvers kyns
sjónstarf. Og þar af leiðir að sá raf-
ljósgjafi sem mest líkist sólarljósinu
hlýtur því að vera sá heppilegasti af þeirri
gerð til að lýsa heimili okkar.
Glóperan framleiðir ljós með sömu aðferð
og sólin; hitar efni þar til það fer að glóa og
sendir þannig frá sér ljós. Það hlýtur þar með
að vera óumdeilanlegt að engin önnur aðferð
gerir betur. Við getum hins vegar framleitt
ódýrara ljós, en er það betra ef það hefur
þann eina kost að vera ódýrara?
Arnar Þór Hafþórsson forstöðumaður lýs-
ingarsviðs hjá Jóhanni Ólafssyni hf. svar-
ar Kristjáni Kristjánssyni lýsingarhönnuði
hjá Lumex sem hafði í grein bent á ótvíræða
kosti glóperunnar umfram sparperuna.
Og Arnar Þór er ekki sömu skoðunar og
Kristján.
Mig langar til að leggja þar orð í belg
vegna þess að ég hef áhyggjur af þeirri
forsjárhyggju sem felst í því að banna
glóperuna á þeim forsendum að mögulegt
sé að framleiða ljós á ódýrari (ekki endilega
hagkvæmari) hátt.
Það er kannski rétt að velta fyrir sér
spurningunni, hvað er sparpera? Sparpera
er ljósgjafi sem framleiðir ljós með því að
hleypa rafstraumi um kvikasilfurgufu. Sem
sagt kvikasilfurpera. En það er ekki nóg.
Til þess að flytja afl kvikasilfurperunnar
upp í bylgjulengdir sem augað skynjar sem
sýnilegt ljós þarf að húða glerveggi
hennar með flúrdufti. Þessari peru
sem heitir Compact fluor lamp á
ensku, smáflúrpera á íslensku, hefur
markaðurinn valið söluvænna heiti,
sparpera, og dregur það heiti fram
eina kost hennar fram yfir glóperu.
Sparnaður er sem sagt eini kostur-
inn sem smáflúrperan hefur fram
yfir glóperu.
Við þekkjum öll auglýsingar um
útsölu sem segir keyptu og sparaðu
30%. Þess vegna spyrjum við: Hvað kostar
sá sparnaður að skipta frá glóperu í smáflúr-
peru? Því svarar forstöðumaður lýsingar-
sviðs Jóhanns Ólafssonar sem flytur inn
Osram ljósgjafa þannig:
1. Kvikasilfurmagn smáflúrpípu frá gæða-
framleiðanda (*sic) er aðeins 2,5–3 mg.
Hann getur ekki um það hvert magnið er í
smáflúrperum frá þeim sem ekki eru gæða-
framleiðendur og hann getur þess heldur
ekki hve mikil framleiðsla þessara gæða-
framleiðenda er í hlutfalli við hina sem ekki
eru gæðaframleiðendur.
2. Forstöðumaðurinn bendir á að við
framleiðslu glóperu myndist kvikasilfur-
útblástur sem sé tvöfalt meiri en kvikasilfur-
innihald smáflúrperu að viðbættum
kvikasilfurútblæstri við framleiðslu hennar.
Einnig fullyrðir hann að smáflúrpípur dugi 6-
20 sinnum lengur (er þetta munurinn á gæða-
framleiðendum og hinum)? og hljóti því að
vera 6-20 sinnum ódýrari í framleiðslu. Þessa
fullyrðingu rökstyður hann að sjálfsögðu
ekki, en ég vil leyfa mér að draga þessa full-
yrðingu forstöðumannsins í efa. Glópera sam-
anstendur af glerhylki, wolfram-glóþræði og
málmi í leiðurum og sökkli, ásamt postulíni
til einangrunar. Smáflúrpípan er gerð úr
þessum sömu efnum, en auk þess flúrdufti og
kvikasilfri. Þar fyrir utan þarf efni í straum-
festu fyrir smáflúrperuna en í hana eru
notuð plastefni og ýmsar málmtegundir, jafn-
vel þungmálmar. Þá er rétt að það komi fram
að gjarnan er miðað við kínverskt kola- eða
koxorkuver þegar dregnar eru fram neikvæð-
ar hliðar á notkun raforku við framleiðslu
glóperunnar.
3. Förgun kvikasilfursins er í litlu frá-
brugðin annarri förgun, s.s. á rafhlöðum og
hitamælum og öðrum óhollum heimilisvör-
um, hverjar sem þær eru nú að mati forstöðu-
mannsins. Sannleikurinn er nú samt sá að
flúrperur eru í flestum tilfellum einfaldlega
bara brotnar og urðaðar.
4. Rétt er að hafa í huga, segir Arnar Þór
um almenna mengun og umhverfisvernd,
að ein smáflúrpípa endist á við tíu glóperur
(áður 6-20). Það er þó rétt að bæta því við
að ljósafl smáflúrperunnar sem skráð er
utan á pakkanum er það ljósafl sem peran
býr yfir í upphafi notkunar. Síðan minnkar
aflið allan endingartíma perunnar. Ljósgæði
smáflúrpípunnar eru umtalsvert minni en
glóperunnar sem þó er hægt að bæta að ein-
hverju marki en þá á kostnað nýtninnar. Tap
í straumfestu, sem er nauðsynlegur fylgihluti
smáflúrpípunnar, er ekki tekin með í upp-
lýsingum um orkunotkun hennar. Það kæmi
mér þess vegna ekki á óvart að sparnaður-
inn væri óverulegur þegar allt er tekið til, og
jafnvel enginn á smáflúrpípum frá framleið-
endum sem ekki flokkast undir skilgreiningu
forstöðumanns lýsingarsviðs hjá Jóhanni
Ólafssyni sem gæðaframleiðendur.
5. Að lokum segir forstöðumaðurinn. „Þó
að Ísland búi við vistvænan orkuiðnað erum
við ekki einir í heiminum. Okkar framlag
skiptir máli. Svo sparar þetta bara mikinn
pening!“ Þá spyr ég. Er þá ekki réttara að
byrja okkar framlag á virkilegri orkusóun og
farga Landkrúserunum og flytja okkur niður
á Yaris, já eða kannski bara strætó?
Góð lýsing snýst ekki um fjármuni. Góð
lýsing snýst um bætta lífshætti og fágun. Góð
lýsing er ein af þeim aðstæðum sem þurfa að
vera fyrir hendi til þess að skapa blæ fyrir
fagurt umhverfi og vellíðan. Eiginleika til að
ná því markmiði hefur glóperan að geyma
en kvikasilfur smáflúrpípan miklu síður.
Þessir eiginleikar felast í samfelldu litrófi
sem er frumskilyrði góðrar litarendurgjafar,
mildum ljóslit (2700K) sem hentar vel á heim-
ilum og auðveldri ljósstýringu. Þessir eigin-
leikar prýða því miður ekki smáflúrpípuna.
Framtíðinni fylgir þróun. En sú þróun
verður að vera til góðs og henni þarf að
fylgja skilningur á þeim verðmætum sem
fortíðin hefur fært okkur. Enginn ljósgjafi
er alfullkominn. Þegar og ef smáflúrpípan
hefur sannað ótvíræða kosti sína fram yfir
glóperuna þarf ekkert bann. Markaðslög-
málið sér einfaldlega um það hvaða ljósgjafi
lifir og hvaða ljósgjafi deyr. Því miður eru
stjórnmálamenn og embættismenn hér á
villigötum eins og svo víða annarsstaðar. En
verst er þó þegar fagmenn éta hugsunarlaust
eftir þeim óvitaskapinn.
Lýsingarhönnuðir og ljóstæknimenn hér á
landi eins og um allan heim fylgjast grannt
með þessari þróun. Dæmi um það er að Verk-
fræðistofan Verkís stendur fyrir opnu mál-
þingi sem nefnist Ljósgæði – Lífsgæði í Laug-
ardalshöll, sal 3 þriðjudaginn 13. október kl.
13.00. Þar verða fyrirlesarar fjórir af þekkt-
ustu ljóstæknimönnum heims; dr. Brainard
sem er taugalæknir og ráðgjafi hjá NASA,
Metre Madsen dagsbirtuarkitekt, Kevin
Show lýsingarhönnuður og Martin Lupton,
formaður samtaka lýsingarhönnuða PLADA.
Höfundur er lýsingarráðgjafi hjá Epal hf.
Lýsing á heimilum – gló- eða flúrlýsing?
LÁRUS JÓN
GUÐMUNDSSON
Heilbrigðiskerfið – úr vörn í sókn
KATRÍN
SIGURÐARDÓTTIR
ÁSGRÍMUR
JÓNASSON