Fálkinn - 04.09.1963, Blaðsíða 32

SjslumaiiusfriiÍMt
Framh. af bls. 3L
biskup í Skálholti og Erlendur fékk
Guðríðar.
Þau Erlendur og Guðríður á Hlíðar-
enda áttu mörg börn mannvænleg.
Skulu hér nefnd: Þorvarður lögmaður,
Vigfús hirðstjóri og lögmaður á Hlíð-
arenda, er hér verður sagt frá.
3.
Hólmfríður Erlendsdóttir ólst upp í
föðurgarði og naut þeirrar beztu mennt-
unar, sem þá hæfði ungum hefðarkon-
um. Svo bar við á æskuárum hennar,
að faðir hennar fékk til sín skrifara
eða svein, eins og tíðkaðist að nefna þá
fyrr á öldum. Skrifarinn ungi hét Jón
Hallsson. Hann var ekki mikillar ætt-
ar,' en búin hinum beztu mannkostum,
gáfaður og skáld gott. Hann bar af öðr-
um mönnum, hvað snerti alla framkomu
og kurteisi. Almannarómur var, að þau
Hólmfríður og Jón felldu hugi saman.
En aldarandinn var þá, og lengi síðar,
að hefðarmeyjar réðu ekki sjálfar gift-
ingu sinni, heldur var þeim ráðstafað
af foreldrunum og voru giftingar óspart
notaðar til að efla veg og áhrif ættar-
innar.
Hólmfríður Erlendsdóttir var gefin
Einari Eyjólfssyni sýslumanni í Dal
undir Eyjafjöllum. Einar var sonur Eyj-
ólfs lögmanns Einarssonar og af hinum
merkustu og beztu ættum. Hann var
mikill auðmaður og valdamaður. Senni-
legt er, að Einar hafi verið nokkuð eldri
en Hólmfríður og hún hafi verið gefin
honum ung. Hjónaband þeirra Einars
og Hólmfríðar gekk skrykkjótt og end-
aði sögulega, eins og brátt verður sagt.
Þau eignuðust nokkur börn og skulu hér
talin: Eyjólfur í Dal undir Eyjafjöllum,
kvæntur Helgu Jónsdóttur biskups Ara-
sonar. Sesselja átti Markús Jónsson á
Núpi undir Evjafjöllum og Erlendur á
Höfðabrekku og Sólheimum í Mýrdal.
Svo réðist til, hvort heldur var af
ráðum eða áhrifum Hólmfríðar eða af
öðrum orsökum, að Jón Hallsson skrif-
ari Erlendar á Hlíðarenda, réðist skrif-
ari Einars sýslumanns í Dal. Þegar hér
var komið sögu, var Jón Hallsson orð-
inn þekktur fyrir skáldskap og þótti
snjall lagamaður og vel að sér um flesta
hlut; Jón biskup Arason telur hann
með fremstu skáldum landsins. Hann
var mjúkyrtur eins og skáldum er títt
og féll vel í geð kvenna. Hann átti
nokkur börn, án þess að verða kvæntur
Fljótlega eftir að Jón Hallsson kom
í Dal, fór rómur að berast út um hérað-
ið, að kært væri með sýslumannsfrúnni
og Jóni. Hólmfríður fékk orð fyrir að
vera stórráð og einráð, en fara lítt þær
götur, er bóndi hennar ætlaði henni.
Skæðai tungur héldu því óspart á lofti
að hún ætti í meira lagi vingott við
skrifara bónda síns Fór þó allt með
felldu lengi vel, En þar varð, að Einar
s^bimaður heilsuna og var lengi
32 FÁLKINN
rúmliggjandi og leiddu veikindin hann
til bana. Meðan Einar sýslumaður lá
rúmfastur, ól Hólmfríður í Dal svein-
barn. Var sveinninn vatni ausinn og
nefndur Erlendur, hinu forna ættar-
nafni langfeðga í móðurætt. Brátt fór
það að berast út um Rangárþing og víð-
ar, að hin stórlynda sýslumannsfrú í
Dal undir Eyjafjöllum, hefði haldið fram
hjá manni sínum, og skrifari hans ætti
sveininn Erlend. Þessi rómur barst víða
og fékk vængi hraðar en margt annað
fréttnæmt, og þar kom að hann barst
til eyrna sjálfum biskupnum í Skálholti.
Þá var biskup í Skálholti Stefán Jóns-
son, er nefndur er grjótbiskup. Hann
var harður í horn að taka, og ekki sízt,
þegar um brot í hjúskaparmálum var
að ræða hjá höfðingjum, sem gátu gold-
ið heillagri kirkju mikið fé í aflausnir.
Var nú ekki um annað að ræða fyrir
stórlyndu sýslumannsekkjuna í Dal, en
að fara til Skálholts á fund biskups og
taka þar skriftir og aflausn fyrir brot
sitt. En Hólmfríður í Ðal lét hvergi
bugast og fann fljótlega ráð til, að snúa
á biskup og skriftafeðurna í Skálholti.
Hólmfriður bjóst svo til ferðar til
Skálholts. Hún fékk til liðs við sig
til ferðar þaulvana ferðamenn og bjó
sig að öllu út eins og hún bezt kunni.
Segir ekki af ferðum hennar, fyrr en
hún kom að torfæru einni, er varð á
leið hennar og.ekki var álitleg yfirferð-
ar. Voru fylgdarmenn sýslumannsekkj-
unnar í fyrstu tvínóna við að koma
frúnni yfir. En þá bar þar að förukarl
tötralega búinn og að sjá við aldur.
Hann tók Hólmfríði í fang sér og sner-
ist til torfærunnar, án þess að fylgdar-
menn hennar væru búnir að átta sig.
En förukarli tókst ekki betur til en svo,
en hann missti frúna í torfæruna og við
það fléttust mjög upp um hana klæðin
og tók karl á Hólmfríði alsberri um
mittið eða neðar, að öllum ásjáandi.
Þetta þótti auðvitað hin mesta óhæfa,
en undir slíkum kringumstæðum var
ekkert við slíku að gera. En þrátt fyr-
ir slys þetta, kom karl Hólmfríði heilu
og höldnu til rétts lands og hvarf síðan
á brott og sást ekki meir. Eftir þetta
ævintýri gekk ferðin vel til Skálholts.
Þegar Hólmfríður Erlendsdóttir kom
á fund Stefáns biskups Jónsonar, hélt
hún vel á máli sínu og gerði sem allra
minnst úr orðrómnum um brot sín í
hjúskapnum. Hún hrósaði Jóni Halls-
syni á hvert reipi og kvað hann almesta
styrktarmann sinn í veikindum manns
síns og alls konar búsorgum, er að steðj-
uðu. Kvaðst hún fús að sverja fyrir, að
aðrir karlmenn hefðu ekki snert sig en
maðurinn sinn sálugi og förukarl einn,
er sig hefði snert bera við óhapp eitt á
leið sinni í Skálholt, að mörgum áhorf-
andi. Fór svo að biskup gaf henni eið-
inn, Sór Hólmfríður síðan, að enginn
hefði snert sig, nema maður hennar og
karl sá hinn gamli og tötralegi, er sig
hefði borið yfir torfæruna. En reyndar
var förukarlinn enginn annar, en Jón
Hallsson, hafði hann dulklætt sig og
komið fram ráðum, er þau Hólmfríður
höfðu bruggað til að snúa á biskupinn
og klerkdóminn í Skálholti.
Eftir þetta bjuggu þau, Jón og Hólm-
fríður, saman í mörg ár og áttu nokkur
börn. Jón varð. sýslumaður í Rangár-
vallasýslu og fékk til umráða umboð
Merkur- og Skógajarða. Hann varð hinn
merkasti sýslumaður, einhver merkasti
sinnar samtíðar. Til er varðveitt dóma-
bók hans rituð á skinn, hin merkasta
heimild. Frá hans hendi er varðveitt
elzta uppskrift á dánarbúi, sem til er
í heilu lagi. Er hún í alla staði hin ná-
kvæmasta og sýnir vel, að Jón hefur
verið samvizkusamur embættismaður
og röggsamur. Eins og áður var sagt,
var Jón skáld gott. Til er eftir hann eitt
kvæði er nefnist Ellikvæði. Jón Halls-
son er fyrsti maðurinn í Rangárvalla-
sýslu, er gerði tilraun til að stöðva
rennsli Þverár á Fljótshlíðina, en hún
eyddi þar löndum mjög. Hann stíflaði
Þverá við Markarfljót, svo að hún féll
ekki lengur vestur, og dugði það lengi.
Jón og Hólmfríður bjuggu í Næfurholti
í Landi og síðar í Eyvindarmúla í Fljóts-
hlíð.
Svo segir sagan, að löngu eftir að
eiðurinn góði var svarinn, hafi Hólm-
fríður eitt sinn verið stödd í Skálholti,
ásamt syni sínum Erlendi Jónssyni, er
þá var enn á æskuskeiði. Erlendur var
þá úti staddur að athuga ýmislegt er
fyrir augU bar nýstárlegt á staðnum,
eins og títt er um unga menn. Áður en
sveinninn varði, bar að honum ókunn-
an mann, er laust har.n kinnhest, og
kallaði hann um leið hóruson. Unga
manninum varð hverft við þetta eins og
vonlegt var, og hvarf þegar hryggur á
fund móður sinnar og sagði henni, hvað
orðið hefði. Er þá mælt, að henni hafi
orðið svo mikið um þennan atburð, að
hún meðgekk allt fyrir biskupi og tóku
þau Jón og Hólmfríður aflausn af bisk-
upi og giftust síðan. Sé sögn þessi rétt,
hafa þau Jón og Hólmfríður orðið að
gjalda Skálholtsdómkirkju stórfé í sekt-
ir og getur það vel staðizt.
Sagnirnar um hórdóm Hólmfríðar
Erlendsdóttur virðast í fljótu bragði
vera lýgilegar. En við nánari athugun
kemur fram, að þær eru sannar. Til er
Alþingisdómur frá árinu 1594, þar sem
berlega er sagt, að Erlendur Jónsson á
Hvoli ; hórgetinn, en önnur systkini
hans laungetin, það er, j au eru fædd
eftir að Hólmfríður varð ekkja. Sagn-
irnar um Hólmfríði og Jón Hallsson eru
því að verulegu leyti sannar, og geta á
margan hátt algj'ir ga fallið í dóms-
meðferð mála í byrjun 16. aldar hér á
landi — jafnvel sagan um ferjumann-
inn tötralega.
Hólmfríður Erlendsdóttir hefur grip-
ið fengins hendi tækifærið til þess að
njóta ásta elskhuga síns, er hún fékk
ekki að eiga ung — og móðga frændur
sína með óskírlegu líferni. Þetta var
alls ekki eindæmi í ætt hennar. Anna
Vigfúsdóttir á Stóru-Borg, bróðurdóttir
hennar, lifði mörg ár í frillulífi með
Hjalta Magnússyni, Barna-Hjalta, gegn
Framh. á bls. 32.