Vikan - 22.12.1964, Qupperneq 26

Hvað er afskekt? Það er eins
og annað, að það fer eftir
því, við hvað er miðað, því hug-
takið er afstætt. Maður sem býr í
Reykjavík, getur í rauninni verið
mjög afskektur, eins fjarlægur öðru
fólki og hann byggi í innstu af-
dölum. Sumir kalla jafnvel þá staði
afskekta, sem eru fjarri sjó.
Möðrudalur á Fjöllum hefur verið
talinn sá bær, sem fjærst væri frá
sjó allra byggða bóla á Islandi.
Samt er skemmra þaðan í kaup-
stað en sumstaðar annarsstaðar.
Víðidalur á Fjöllum er viðlíka langt
frá sjó, en þessir bæir eru tæpast
verulega afskektir,- þjóðvegurinn til
Ausutrlands er þar alveg hjá garði.
Aðalból í Firafnkelsdal telst að
flestra dómi firna afskekt býli og
þangað koma fáir, nema þeir sem
eiga þangað erindi. Loftlínan það-
an í Berufjörð er um 60 km, en
90 km í Héraðsflóa. Kalmanstunga
í Hvítársíðu er með þeim bæjum,
sem lengst eru frá sjó í vesturhluta
landsins. Þaðan virðast 48 km beint
í Borgarfjörð og einum km skemmri
vegalengd í Hvalfjörð. Efstu bæir
í Arnessýlu, Brattholt í Biskups-
tungum og Jaðar og Tungufell í
Hrunamannahreppi eru um 60 km
frá botni Hvalfjarðar, en frá Bratt-
holti er að minnsta kosti 5 km
lengra í Eyrarbakkabugt Frá innstu
bæjum í Skagafirði eru nærri 55
km hvort heldur er í Eyjafjarðar-
botn eða Skagafjörð og frá Svart-
árkoti í Bárðardal eru 55 km í
Eyjafjörð og 75 km beina línu út
á Skjá'fanda og rúmir 90 km í
næsta kaupstað. Allmiklu innar með
Skjálfandafl jóti, á svonefndum
Framdölum, var byggð þegar á
söguöld og hélzt hún langt fram
eftir öldum. Þar fannst á þeim bæ
er Sandmúii hét, merkilegur silfur-
munafundur ekki alls fyrir löngu
og segir frá því í bókinni ,,Kuml
og haugfé í heiðnum sið á Islandi".
Þangað er tveggja og hálfs tíma
ferð á hestum frá Svartárkoti.
Það eru 50 km frá vegamótun-
um við Fosshól hjá Goðafossi og
allar götur fram að Svartárkoti,
bein leið og greiðfarin. Bárðardal-
urinn verður tilbreytingarlaus hvern
kílómetratuginn af öðrum þar til
komið er inn fyrir Lundarbrekku.
Þá fer vegurinn að liggja upp úr
dalnum; hann skásneiðist upp á
heiðina og það verður fljótlega
öræfalegt um að litast, víðirunnar
og vallendi eða þurrt heiðlendi.
Þegar ég sá bæ í heiðinni alllangt
frá byggðinni í Bárðardalnum, þá
hugði ég það vera Svartárkot, en
svo var ekki. Þetta var Víðiker
og þaðan eru níu km yfir bungu-
laga heiði unz komið er að Svart-
árkoti. Yfir heiðina hafði nýlega
verið mokað upp vegi og hann var
eins og moldargarður — mökkur-
inn undan bílnum stóð hátt til lofts
í þurrkinum. Þegar þangað er kom-
ið, verður víðsýni mikið fyrir aug-
um og maður er í rauninni kom-
inn upp á regin öræfi. Fjallahring-
urinn er óravíður og langt í suðri
er lítið vatn og Ijósgrænn blettur.
Þar er Svartárkot.
Það var forvitni sem rak mig á
þennan stað að sjá hvernig það
líf væri, sem þar er lifað. Heiða-
býlin eru nú orðin fá eftir. Það
hljómar einkennilega, en svo virð-
ist sem afskektin hafi jafnvel skipt
minna máli, þegar samgöngur voru
ekki til orðnar eftir nútímaskilningi.
Það eru til öruggar heimildir um
heiðabýli, sem héldust í byggð
fram á þessa öld. Þar má til dæmis
nefna byggðina á Jökuldalsheiðinni
fyrir austan, Þórarinsstaði á Hruna-
mannaafrétti og svo eru það bæirn-
ir á Hólsfjöllum, sem enn eru í
byggð.
Bærinn stendur tæpast á bakka
Svartárvatns. Túnið virtist mér mjög
lítið, en bænum er snoturlega og
vel við haldið. Það er járnvarið
timburhús, byggt 1934 og partur
af því upphaflega sumarbústaður
fráar einnar í Reykjavík, sem þá
átti jörðina. Þegar komið er að
bænum, verður vatnið þýðingar-
mikill hluti af útsýninu en fjalla-
hringurinn er víður og fagur. í norð-
uastri eru Mývatnssveitarf jöllin,
Sellandafjall og Bláfjall, þá Hvann-
fjöll og Eggert og síðan ber Kollóttu-
dyngju í Herðubreið. Þar fyrir sunn-
an sér austur um Ódáðahraun,
einhverjar feikna vegaléngdir en
síðan taka við Bræðrafell með ein-
kennilegum dröngum og Dyngju-
fjallabungan. Hún sýnist hreint
ekki langt þarna fyrir sunnan, enda
blasti gosið í Öskiu við frá Svart-
árkoti. I góðu skyggni má greina
tind Snæfells í austri. Vestar sést
Bárðarbunga á Vatnajökli, Trölla-
dyngja og Tungufellsjökull. En al-
veg á næsta leiti, rétt sunnan við
túnið er dökk rönd: nyrzta brún
Ódáðahrauns.
Talið er að fyrst hafi verið byggð-
ur bær í Svartárkoti 1670. Þá var
bærinn sunnan með vatninu, en
síðar var hann færður vegna sand-
foks. Síðan hefur verið byggð þar
sleitulítið enda þótt búskaparskil-
yrðin sýnist vera ólíkt betri víða
annarsstqðar.
Veturinn leggst snemma að í
Svartárkoti. Það má eiga von á
honum upp úr miðjum september;
þá getur farið að frjósa og jafn-
vel gert hríðardaga. Annars er ekki
snjóþungt að heitið geti, nema á
heiðinni fyrir norðan. En þegar
sunnar kemur og nálgast Ódáða-
hraun, þá er eins og snjórinn
minnki. Það er eins nærri því að
vera meginlandsloftslag þar og
nokkursstaðar getur orðið hér á
landi. A vetrum getur frostið farið
upp undir 30 stig og það getur
orðið 30 stiga hiti á sumrum. Það
eru ólíkar árstíðir í Svartárkoti.
Veturinn er langur og viðburða-
snauður. Sumarið hinsvegar stutt og
tilbreytingaríkt. Það gerir ferða-
mannastraumurinn. Nú fer fjöldi
fóiks í öræfaferðir árlega, jafnvel
ir.n um a!lt Ódáðahraun. Þá ligg-
ur l-iðin um hlcðið í Svartárkoti.
Það líður varla sá dagur yfir há-
sumarið, að ekki komi gestir.
Ég sá, að það voru tveir jeppar
í hlaði, en engan mann var að sjá
og svo virtist sem allir væru í fasta-
svefni um miðjan dag. Það reynd-
ist líka rétt. Heimilisfólkið hafði
burgðið sér á eigin spýtur suður
um Ódáðahraun; ekið á jeppunum
suður fyrir Dyngjufjöll, þaðan sem
leið liggur eftir vegleysunni til
Herðubreiðar og síðan hafði fóikið
ráðizt þar til uppgöngu. Nú er
Herðubreið með hæstu fjöllum og
brött eftir því, svo það var tals-
vert mikið færzt í fang. Og löng
og erfið leið heim til baka. Það
hafði tekið langt framá nóttina og
fólkið var í þann veginn að nuddá
stírurnar úr augunum, þegar ég
barði að dyrum.
I Svartárkoti býr Hörður Tryggva-
son frá Víðikeri og kona hans,
Guðrún Benediktsdóttir frá Stórási,
heiðarbýli á milli Mývatnssveitar
og Bárðardals, sem nú er komið í
eyði. Þau eru bæði alin upp við
öræfastemninguna og víðsýnið ofan
við dalskorningana og kunna þess
vegna vel við sig í Svartárkoti. Þau
bjuggu fyrst í Víðikeri, en fluttu
uppeftir 1946. Þá áttu jörðina Reyk-
víkingar tveir, Árni Björnsson, gull-
smiður og Páll Einarsson í Stilli, en
tíu árum síðar keypti Hörður Svart-
árkot af þeim. Heima við voru tvö
af börnum þeirra, Tryggvi, hraust-
legur eins og Tarzan, 25 ára, og
Steinunn, heimasætan á bænum, 19
ára. Hún er nú í húsmæðraskólan-
um á Blönduósi, en Tryggvi er
heima. Hann er vanur að bregða
sér á vertíð til Vestmannaeyja upp
úr áramótunum og þá fer að verða
fámennt í Svartárkoti. Þá eru þau
hjónin eftir og bróðir húsfreyjunnar,
sem er þar til heimilis.
Mér skildist að megin forsendurn-
ar fyrir byggð á þessum öræfa-
slóðum væri veiðin í vatninu. Ég
spurði Hörð að því, hvort hann
teldi byggilegt þar án veiðinnar og
hann kvaðst vera í miklum vafa
með það. Á árunum 1871 — 1895
bjó í Svartárkoti afi Péturs í Reyni-
hlíð, Einar Friðriksson. Hann flutti
með sér hrogn úr Mývatnssilungi og
setti í vatnið. Þá upphófst sú veiði,
sem síðan hefur haldizt og nú gef-
ur allgóðar tekjur, sé hún stunduð.
Það er einkum bleikja, sem þar
veiðist; hún hefur veiðzt stærst átta
pund en urriðinn tíu pund. Að und-
anförnu hefur gengið eitthvað treg-
lega að selja aflann. Sú var tíðin,
að SÍS flutti hann út, en nú hefur
því verið hætt. Verulegur hluti þess
sem veiðist er reykt á sama hátt
og þeir gera í Mývatnssveit og
nefnist saltreið.
Þegar vatnið leggur — og það
er undir ís marga mánuði á ári
hverju — þá eru brotnar vakir á
ísinn og netin lögð undir hann. Til
þess að koma línunni undir ísinn eru
brotnar nokkrar vakir í beinni
stefnu, rekin stöng þar undir og
línan dregin með henni. En algeng-
ara er það, sem kallað er að fara
á dorg. Sú veiði er undirbúin með
Framhald á bls. 39.
VIKAN
GLEÐILEG JÓL!
A næsfa
bæ
við
Ódáða-
hraun
O Útsýni til suðurs af heiðinni
sunnan Bárðardals. Örin lengst til
vinstri bendir á Dyngjufjöll. Örin í
miðju bendir á Svartárkot við enda
vatnsins, síðan sést í Bárðarbungu á
Vatnajökli ef skyggni er gott, en
örin lengst til hægri bendir á Trölla-
dyngju, suður með Skjálfandafljóti.
Heimsókn að
Svapfárkofi I Bárðar-
dal, heiðarbýli
I rðnd Ódáðahrauns
EFTIR
GlSLA SIGURÐSSON
Svartárkot í Bárðardal. Bærinn stend-
ur á bakka Svartárvatns. Heimilis-
rafstöðin er nær á myndinni.
Hörður bóndi Tryggvason stendur við
heyfyrningar á túninu. ý
20 — VIKAN 52. tw.