Vikan - 31.10.1968, Blaðsíða 36

IfOLKSWAGENEIGENBUR
Höfum fyrirliggjandi:
BRETTI - HURÐIR - VÉLARLOK
OG GEYMSLULOK
á Volkswagen í allflestum litum.
Skiptum á einum degi meS dags-
fyrirvara fyrir ákveðiS verð.
REYNIÐ VIÐSKIPTIN
BÍLASPRAUTUN
EARBARS SIGMUNDSSOMAR
Skipholt 25 - Símar: 19099 og 20988
V________________________________)
ins laus í reipunum og stöðugar
þrætur milli riddara, biskupa og
kauphöndlara. Riddararnir ráku
að vísu Rússa af höndum sér á
köflum, en þá skorti styrk til
að ganga endanlega frá þeim.
Það var því sýnt að ríkið myndi
leysast upp innan tíðar, og var
nágrannaríkjunum öllum mikið
kappsmál að skera sér sem
stærsta sneið úr þeirri köku.
Endanlegt dauðastríð þessa
riddararíkis hófst 1558, er sonar-
sonur ívans þriðja, ívan fjórði,
sem þekktari er undir kenning-
arnafninu hinn hræðilegi, sótti
inn í Eystrasaltslönd með miklu
liði. Rússar hegðuðu sér nú engu
betur en í fyrra sinnið og ekki
latti keisari þeirra illverkanna,
því að hæpið er að annað eins
úrþvætti og eindæmaóþverri hafi
nokkru sinni verið til undir sól.
Ivan gersigraði her Lívlenzku
reglunnar og tók hverja borgina
af annarri. Höfðingjar landsins
vildu allt til vinna að sleppa við
ok villimannanna að austan og
buðu hver í kapp við annan ná-
grannahöfðingjunum að gerast
þeirra undirmenn, gegn tafar-
lausri hjálp gegn rússnesku plág-
unni. Sigmundur annar Ágúst,
konungur pólsk litháíska ríkis-
ins, varð fljótur til að hlýða
þessu kalli og náði á sitt vald
flestum helztu köstulum Lívon-
íu. Eiríkur fjórtándi, hinn hálf-
geggjaði Svíakonungur, nældi
sér í norðurhluta Eistlands og
Friðrik annar Danakonungur fór
einnig á stúfana. ívan hræðilegi
skelfdist við slíka samkeppni og
tók það til bragðs að rægja Vest-
urlandakonungana hvern við
annan. Reyndi hann að komast
að samkomulagi við Dani með
því að bjóða Magnúsi Holtseta-
landshertoga, bróður Friðriks
annars, konungdóm yfir Lívoníu
undir rússneskri vernd. En
Magnús reyndist óþjáll leppur
svo að konungdómur hans varð
skammgóður vermir. ívan ákvað
þá að leggja undir sig það sem
hann átti óunnið af Lívoníu
milliliðalaust, en tókst ekki að
reka Svía úr Eistlandi né held-
ur að bægja Pólverjum og Lit-
háum fullkomlega af höndum
sér. Hins vegar tókst honum að
bæta á syndalistann dágóðum
slatta illvirkja. Þegar lét hann,
eftir að hafa tekið borgina Cesis
í Lettlandi, slíta hjartað úr
borgarstjóranum lifandi en
tunguskera sóknarprestinn. Aðr-
ir fangar voru píndir til bana af
slíkri villimennsku, að það var
í minnum haft í landinu öldum
saman. Fjöldi manns, karlar og
konur, leituðu hælis í kastala
reglumeistarans á staðnum og
sprengdu hann í loft upp með
sjálfum sér heldur en að falla
Rússum í hendur. Bjargvættur
Lívoníu varð þá Stefán Bathory
Póllandskonungur, sem var
kappi mikill og að mörgu fyrir-
myndarstjórnandi í friði og
stríði. Hrakti hann Rússa úr Lív-
oníu og urðu lok ófriðarins þau,
að héruð þau sem nú eru Lett-
land og Suður-Eistland voru
lögð undir Pólland-Litháen, en
Norður-Eistlandi héldu Svíar.
En þegar um aldamótin 1600
var friðurinn úti á ný, er Svíar
og Pólverjar fóru í hár saman
út af fengnum og ýmsu öðru,
þar á meðal erfðadeilum þeirra
Sigmundar þriðja Póllandskon-
ungs og Karls níunda Svíakon-
ungs, sem voru náfrændur; kall-
aði Sigmundur til ríkis í Sví-
þjóð. Vígvöllurinn varð Eystra-
saltslönd. Gekk á ýmsu framan
af, en 1621 tók Gústaf Adólf
Svíakonungur, sonur Karls ní-
unda, Riga eftir að hafa sótt
borgina í sex vikur frá sjó og
landi. Átti hann síðan margar
orrustur við lið frænda síns og
hafði jafnan sigur. Þegar friður
var saminn nokkrum árum síð-
ar, urðu Pólverjar að láta Sví-
um eftir hið núverandi Suður-
Eistland og Norður-Lettland.
Lutu þessi svæði Svíum í tæpa
öld og hafði sú tíð margháttuð
og djúptæk menningaráhrif á
þjóðirnar. Mótmælendatrú, sem
var ríkistrú Svía, varð ofan á í
Eistlandi og Norður-Lettlandi, en
Suður-Lettland varð sumpart ka-
þólskt áfram eins og Pólland og
Litháen. Hefur þessi trúarbragða-
lega og menningarlega skipting
að mestu leyti haldizt til þessa
dags.
í munni lettneskrar alþýðu er
yfirráðatími Svía kallaður hin
góða, sænska tíð, sem fólkið
minntist með söknuði löngu eft-
ir að Rússar höfðu gleypt það.
Hafa landsmenn löngum síðan
talið sig nákomnari Norðurlönd-
um en öðrum þjóðum. Framfar-
irnar urðu hvað mestar í
menntamálum; skólar voru
stofnaðir í mörgum borgum og
árið 1632 gaf Gústaf Adólf -—
þá önnum kafinn í þrjátíu ára
stríðinu og staddur í herbúðum
við Núrnberg suður í Þýzkalandi
— út tilskipun um stofnun há-
skóla í Dorpat, sem varð sá
fyrsti í Eystrasaltslöndum nema
ef telja skyldi akademíu jesú-
íta í Vilnu, höfuðborg Litháens,
sem stofnsett var 1579. Síðla á
seytjándu öld þýddi þýzkur
prestur að nafni Gluck Biblíuna
á lettnesku. Svíar bættu hag al-
mennings með fleiru móti, tóku
til dæmis af aðalsmönnum lög-
sagnarrétt yfir bændum, en fram
til þess tíma höfðu lívónskir að-
alsmenn lögum samkvæmt haft
rétt til að leika bændur sína að
eigin geðþótta.
Miklar atvinnulegar framfarir
urðu í landinu á þessum tíma,
iðnaður og verzlun blómguðust.
Riga var stærsta borg sænska
konungsveldisins, meiri en sjálf-
ur Stokkhólmur. Um hana fór
mestanpart fram verzlun Vestur-
Evrópu við Litháen, Belórússland
og Rússland sjálft. Hafði sænska
ríkið gífurlegar tolltekjur af
þeirri verzlun. Helmingur þess
brauðs sem Svíar átu þessi ár-
in var bakað úr lívlcnzku korni.
Að öllu samanlögðu er óhætt að
fullyrða að Eistland og Lcttland
hafi efnahagslega verið þýðing-
armesti hornsteinn þess sænska
stórveldis sem Gústaf Adólf
grundvallaði. Af Vestur-Evrópu-
þjóðum sigldu Hollendingar mest
á Riga, enda voru þeir þá vold-
ugastir allra siglingaþjóða og
taldir hafa átt meira en helm-
ing alls verzlunarflota heims-
ins um þær mundir. Svo náin
og mikil voru þá viðskipta-
tengsli Eystrasaltslanda við
Vestur-Evrópu að Riga og Reval
(Tallinn), höfuðborg Eistlands,
voru kallaðar „útborgir“ Lund-
úna og Amsterdam.
Þegar ríki Lívónsku riddara-
reglunnar leystist upp, leitaði
síðasti stórmeistari hennar á
náðir Pólverja, sem gerðu hann
að hertoga yfir Kúrlandi. Sátu
ættmenn hans þar síðan að ríkj-
36 VIKAN «•