Vikan - 21.01.1988, Blaðsíða 18

ÆVAR R. KVARAN
DULSPEKI /
Ég ætla að byrja á því, að biðja ykkur,
góðlr lesendur að hverfa með mér og
við skulum skyggnast dálítið aftur í
ti man ti.
I sögu kristinnar kirkju koma fram aliar
hreyfingar, bæði trúarbragðanna og stjórn-
málanna. Þeir sem vaidið höfðu gáfii fyrir-
mæli, og þeir sem ekki höfðu valdið urðu að
hlýða þeim. Það var ekki hagur fyrir valdhaf-
anna að auka þekkinguna eða létta fáfræð-
inni af fólkinu og fólkið var svo fáfrótt, að
það gat ekki annað en hlýtt þeim sem með
völdin fóru.
Nú er litið á þetta tímabil sem miðalda-
myrkur, en þegar prentiistin kom fram tók
ljós að skína í myrkrinu. Hugir manna tóku
að vaxa.
Árið 1473 fæddist Copemicus, og frá
þeim tíma fóm menn í Norðurálfúnni að fá
nýja útsýn. Við fómm að skilja betur afetöðu
okkar til annarra hluta alheimsins. Þá kom
Kepler og á eftir honum Galileo, Leonardo
Da Vinci, Bruno, Newton og margir aðrir
sem bám biys þekklngarinnar út meðal
mannanna og hjálpuðu til að eyða fáfræði
sinna tíma. Þeir vom ófrægðir, bannfærðir
og svívirtir, en þeir héldu sér samt á vegi
sannleikans, og nú sjáum við að hver
skynsamur maður tekur skoðanir þeirra
gildar.
Það var í byrjun þessarar aldar að breyt-
ing fór að verða á hugsunum vísindamanna
í þá átt að líta ekki eingöngu á manninn sem
jarðneska vem, heldur jafhframt sem and-
lega og sálræna vem. Og það varð til þess að
menn uppgötvuðu samsetningu efhisins og
fóm smám saman að trúa á sálræn fyrirbæri.
Á 19. öld litu menn svo á efhið, að það
væri sett saman af eindum (atómum), ör-
smáum efniskögglum sem söfnuðust saman
svo að úr þeim yrðu eftir atvikum stórir eða
smáir kögglar. Uppgötvun X-geislanna
hieypti af stað frekari rannsóknum á því
hvemig þeir hlutir sem við sjáum em sam-
an settir, og árangurinn varð sú merkilega
uppgötvun að efhið sé saman sett af því sem
nefnt er rafeindir (electrons) og foreindir
(protons). En þetta er ekki efni í þeim skiln-
ingi sem við leggjum í það orð. Það er svo
smágert að ekki er unnt að komast að því,
og þar af leiðandi er kenningin um eðli og
samsetningu efnisins ekki annað en ályktan-
ir. Af hverju er þá efhisheimurinn saman
settur? í raun og vem vitum við það ekki, en
eitt er það sem hugur vísindam;mna er að
byrja að skilja og það er að jarðneski al-
heimurinn sé ekki sá verulegi alheimur.
Áður en Copernicus kom til sögunnar
héldu menn að sólin og tunglið færu í hring
kringum jörðina, að stjörnurnar væm Ijós-
deplar sem héngu niður úr afarmikilli hvelf-
ingu, og menn gerðu sér alls enga grein fyr-
ir stærð þeirra. Höfundur Genesis lýsti
sköpun þeirra í þremur orðum, eins og
hann minntist þeirra eftirá: „og svo stjöm-
urnar“. Þessi jörð héldu menn að væri mið-
depill alheimsins; menn hugðu hana flata og
að rúmið væri tómt, nema hvað sólin, tungl-
ið og stjörnumar i'æru í því. Með þessum
hættl mundi bam lýsa jörðinni og alheimn-
um nú, og svona lýstu forfeður okkar þeim
fyrir fjögur hundmð ámm.
Að vissu leyti er svipað ástatt nú á
dögum. Eins og mennirnir em misjafhir
myndu þeir segja, að það sem þeir sjá, þ.e.
jörðin og allt sem hún er samsett af, sé vem-
iegt og samfast; að sólin sé vemlegt og sam-
fellt bákn, að rúmið sé tómt, nema hvað
fastastjörnur og reikistjörnur séu þar. Flest-
ir myndu segja, að þetta segi heilbrigð skyn-
semi þeim. En alveg eins og jörðin snýst
kringum sólina, en ekki sólin kringum jörð-
ina, eins hafa vísindin komið okkur á þá
skoðun, að alheimurinn sé allt öðmvísi en
hann virðist vera. Við skulum reyna að taka
dæmi til skýringar. Gemm ráð fyrir að við
sitjum i krikju í myrkri og að við höfum
aldrei séð kirkjuna. Við sæjum nú ekkert
annað en nokkra ljósdepla sem færast til í
ýmsar áttir. Er þá ekkert verulegt nema ljós-
in sem við sjáum á hreyfingu? En þetta er
einmitt afetaða okkar flestra núna til al-
heimsins. Þessi ljós tákna stjörnurnar, efhis-
heiminn. En þegar birta kæmi í kirkjuna, þá
myndum við ekki sjá Ijósin, sem höfðu ver-
ið á hreyfingu, af því að dagsljósið væri
sterkara en ljósdeplarnir sem sést höfðu í
myrkrinu, og dagsljósið myndi þá sýna okk-
ur allt annað. Þegar við sitjum í myrkrinu og
horfum á ljósdeplana hreyfast, þá er það
eins og að horfa á alheiminn með jarðnesk-
um augum. En þegar við sitjum í kirkjunni,
þá gerum við okkur í hugarlund að ekkert
annað sé í kirkjunni og jafhvel að ekkert
annað geti verið þar; en þegar dagsljósið
kemur þá sjáum við predikunarstólinn,
kirkjubekkina, gluggana og veggina; nú er
það allt annað sem við sjáum.
Ef tveir menn skrifuðu um það sem þeir
hefðu séð, annar í myrkri en hinn í dags-
18 VIKAN