Heima er bezt - 01.07.1966, Blaðsíða 18

en þekking vor á steingervingunum annars vegar, og
fiskum, froskdýrum og skriðdýrum hins vegar gefur
oss til kynna, með hverjum hætti þessar breytingar fóru
fram, og hryggdýrunum auðnaðist að leggja undir sig
þurrlendi jarðarinnar.
Fyrir allmörgum árum fundust leifar af frumstæðu
froskdýri frá Devons-tímabili í sandsteinslögum í Aust-
ur-Grænlandi. Dýr þetta hafði verið um hálfur metri á
lengd og líktist svo mjög skaftfiskum, að það í fyrstu
var kallað „ferfætti fiskurinn“. Höfuðið var þakið þykk-
um skildi eins og á skúffiskunum, skrokkurinn langvax-
inn og með fisklagi, og halinn með geisla í uggum líkt
og fisksporður. En á hinn bóginn hafði dýr þetta greini-
lega útlimi, þótt stuttir væru og vanburða, og framlimir
þess sýndu hina sérkennilegu gerð framlims landhrygg-
dýranna með fram- og upphandleggsbeinum.
Enginn vafi leikur á því, að hér var um að ræða milli-
lið milli fiska og nútíma salamöndru. Frumfroskdýr
fornaldarinnar hafa verið kölluð hreistursalamöndrur,
vegna þess að þær voru þaktar stórgerðu beinhreistri
eða skjöldum. Hreistursalamöndrurnar voru frumherj-
ar hryggdýrafylkingarinnar á þurrlendinu. Fjarri fór þó
því, að þær væru fullkomin landdýr. Útlimir þeirra voru
svo veikbyggðir, að þeir héldu ekld uppi þunga skrokks-
ins, og auk þess sátu þeir uppi á hliðunum. Þetta gerði
allar hreyfingar næsta torveldar, og dýrin hlutu að mjaka
sér áfram á kviðnum, sem þau drógu með jörðu. Lirfur
þeirra lifðu í vatni og önduðu með tálknum eins og lirf-
ur froskdýranna gera enn í dag, og húð þeirra var svo
þunn að þær myndu beinlínis hafa þorrnað upp, ef loft
hefði um þær leikið. Þannig voru egg og ungviði alger-
iega háð vatninu, og fullorðnu dýrin komust ekki langt
frá vatnsbökkunum.
En um sömu mundir og fyrstu hryggdýrin eru að
skreiðast upp á þurrt Iand, gerðust miklar breytingar í
jarðskorpunni. Víða risu upp voldugir fjallgarðar, t. d.
á vesturströnd Evrópu, norðan frá Svalbarða og suður
á Bretlandseyjar. Hafsbotnar risu og urðu þurrlendi,
bæði á Grænlandi og um norðanverða Evrópu, og sköp-
uðust þar víðáttumikil samfclld landsvæði. Loftslag var
heitt og þurrt á meginlandi þessu. Ofan frá hálendun-
um féllu ár til sjávar. F.kki er óscnnilcgt, að fyrstu land-
plönturnar hafi gróið á bökkum þeirra, Iíkt og gróður-
vinjar Afríku skapast cnn í dag meðfram vatninu.
Ris sjávarbotnsins og einnig það, að ár og vötn þorn-
uðu hluta úr árinu vegna þurrkanna, hlaut að verða ör-
lagaríkt fyrir fiskana og önnur sjávardýr. Sumir fiskar
gátu lifað um stund á þurru, líkt og Iungnafiskarrúr gera
enn. Skaftfiskarnir voru þó enn betur settir. Þeir gátu
andað með lunga sínu, og haldizt þannig lengi við hálf-
þornaða botnleðjuna, sem þcir grófu sig ofan í.
Scnnilcgt má teljast, að ris sjávarbotnsins og þurrkun
vatna og fljóta hafi átt drjúgan þátt í því, að skaftfisk-
arnir gengu á land og breytingin í froskdýr fór fram.
Froskdýrin gátu lifað af þurrktíma ársins án verulegra
vandkvæða, og það sem mikilvægara var, þau gátu
skreiðzt um á þurrlendinu og leitað þannig uppi þá
staði, sem raklendastir voru og flutt sig milH vatna og
polla.
Fjöll Devons-tímabilsins jöfnuðust smátt og smátt við
jörðu, og þegar kemur fram á steinkolatímann er lands-
lag orðið tiltölulega flatt. En þá er orðið úrkomusamt,
svo að til verða víðáttumikil fen og flóar, vaxin risa-
stórum burknatrjám, elftingum og jöfnum. í fenjaskóg-
um þessum og nágrenni þeirra lifðu hreistursalamöndr-
ur góðu lífi. Þá var gullöld þeirra. Alikið skorti þó á,
að hryggdýrin hefðu lagt þurrlendið undir sig. Þau
áttu eftir að klífa upp á tvo hjalla þróunarinnar áður
en því yrði náð, eða með öðrum orðum, skriðdýr og
spendýr þurftu að verða til.
Undir lok fornaldarinnar eða nánar tiltekið síðast á
steinkolatímabilinu og á Permtímabilinu, hófust aftur
umbrot í jarðskorpunni og jarðlagabyltingar. í Suður-
Evrópu urðu þá til elztu fjallgarðar Alpafjallanna. Lofts-
lag á jörðunni var næsta furðulegt, því að samtímis hlý-
indum norður um alla Evrópu var ísöld sunnan mið-
baugs, þar sem nú eru Suður-Ameríka, Afríka, Ástralía
og Indland.
Fyrstu skriðdýrin, eðlurnar, komu fram seint á stein-
kolatímanum. Þær líktust hreistursalamöndrunum urn
margt. Útlimir þeirra voru enn svo vanþroska, að þær
skriðu á kviðnum. Svo litlu virðist hafa munað á þess-
um dýraflokkum, að í Permlögum vestur í Texas hafa
fundizt heillegar beinagrindur dýra, sem ekki verður
skorið úr með vissu, hvort heldur hafa verið Salamöndr-
ur eða frumstæð skriðdýr. Sennilegt er, að hér sé um
að ræða millistig milli þessara flokka.
.Með tilkomu skriðdýranna er stórt spor stigið áleiðis
í landnámi hryggdýranna á þurrlendinu. Eins og fyrr
var getið, voru hreistursalamöndrurnar, eins og raunar
öll froskdýr, mjög háðar vatnalífinu. Þannig hljóta þau
að verpa eggjum sínum í vatn og ungviðið að alast þar
upp, unz það hefur fengið mynd foreldrisins. Skriðdýr-
in verpa hins vegar eggjum sínum á þurru, og þróun
fósturs þeirra, sem í mörgu svarar til lirfuskeiðs frosk-
dýranna, fer fram í egginu, sem fyllt er af vökva. Sagt
hefur verið, að skriðdýrin hafi losað sig úr viðjum
vatnalífsins með því að láta lirfurnar alast upp í vatns-
búri á þurru landi. Vatnsbúrið er hið stóra, næringar-
ríka egg skriðdýranna, sem umlukt er þykku skurni.
Inni í því vex fóstrið vel varið gegn öllu hnjaski, unz
það hefur náð þeim þroska og búnaði, sem gerir því
kleift að haldast við í þurru andrúmsloftinu.
Eftir því sem stundir Iiðu fram, stækkuðu fætur skrið-
dýranna, jafnframt því sem þeir færðust niður eftir síð-
unum, og nálguðust það að vera undir kviðnum, en um
leið óx ferðafærni dýranna og flýtir.
Skriðdýrin eru stórfelld nýjung í þroskasögu hrygg-
dýranna. Blómaskeið þeirra hefst á aldamótum milli
fomaldar og miðaldar, eftir langan aðdraganda. Mið-
öldin hefur löngum verið kölluð öld skriðdýranna, en
frá henni segir í næstu grein.
238 Heima er bezt