Heima er bezt - 01.07.1966, Qupperneq 20

Flugeðlur frá miðuld. (Úr Naturen.)
Eðlufttglinn. (Úr Naturen.)
Fyrstu minjar dýra |>cssarra fundust í Englandi um
1820. Að vísu var fyrsti fundurinn aðeins ein tiinn, sem
í upphafi var talin heyra til nashyrningi, cn revndist
síðar vera úr eðlu, sem náskyld var hinum svonefndu
stökkeðlum (Iguanodon). E.n síðar voru |>ær ásamt flciri
ættum sameinaðar í cinn ætthálk, sem kallaður var Ditio-
scniria, sem ciginlega merkir hinar skelfilegu eðlur, cn
vcr köllum tröll- eða risaeðlur á íslenzku.
Nokkru síðar cn stökkeðlutönnin fannst gerðist [>að,
að vestur í Ameríku fundust steinrunnin fótspor, sem
skiptu tugum sentimetra á lengd. Fyrst héldu menn
þetta vera spor eftir einhvern útdauðan risastrút, en síð-
ar kom í Ijós, að hér höfðu eðlur verið á ferð, en þær
líkjast að vísu fuglum um marga hluti.
Ameríkumenn hófu nú ákafa leit að leifum þessara
dýra, og varð mikið ágengt. Mátti líkja leitarákafanum
við gullæði á sumum sviðum. í hinu þurra ólandi (bad-
land) austan undir Klettafjöllunum virtust ótæmandi
námur steingervinga. En margir erfiðleikar urðu á vegi
leitarmannanna, ekki síður en gullgrafaranna. Oft hlutu
þeir að verjast árásum Indíána, og svo var leitarkappið
mikið, að stundum sló í bardaga milli leitarflokkanna,
sem hver um sig vildi helga sér auðugustu steingerv-
inganámurnar. ,Það var mikið verk og vandasamt að
búa um hin þungu en brothættu bein, sem losuð voru
út úr jarðlögunum, og koma þeim til þeirra staða, sem
þau síðar voru geymd. En árangur alls þessa erfiðis varð
mikill og góður, eins og söfnin í flestum stærri borgum
Ameríku bera Ijósast vitni um. En þar eru miklir salir
fylltir beinagrindum trölleðlna, og líkön þeirra og
myndir á hverju strái. Af steingervingum þessum má
sjá þróunarsögu trölleðlnanna í um 100 milljónir ára.
Elztu trölleðlurnar, sem vér höfum heimildir um, lifðu
í Texas seint á Triastíma. Þær voru um þriggja metra
langar og höfðu skörðóttar tennur, sem benda til þess,
að þær hafi verið rándýr.
En ekki líður á löngu, unz fram koma reglulegar
ráneðlur. Þær sem lifðu á Júratímabilinu gengu á tveim-
ur fótum, en voru mjög höfuðstórar og afturfæturnir
tröllauknir. Framfæturnir voru nær engir, en hinir risa-
vöxnu kjálkar með hvössum tönnum voru aðalgripfæri
dýranna. Sakir þyngdar höfuðsins var hálsinn stuttur
og digur, en svo virðist sem jafnvægisstaða þessara dýra
hafi verið þeim örðug sakir þyngdarinnar. Stærsta rán-
eðlan Tyrannoasaurus, lifði á Krítartímabilinu. Hún var
14 metra löng og hauskúpan allt að hálfum öðrum metra
á lengd, og gat hún lyft hausnum í um 6 metra hæð.
Skrímsli þessi áttu enga andstæðinga til að keppa við
um gæði lífsins. Þau hafa tvímælalaust lifað af grasæt-
unum, sem voru varnarlítil og sennilega friðsöm dýr.
Ekki voru allar ráneðlur svo stórvaxnar. Hinar smæstu
þeirra voru t. d. á stærð við kött. Sumar þeirra voru
tannlausar, og j>ykir ekki ólíklegt, að þær hafi einkum
lifað á eggjum annarra eðlna.
Önnur þróunarlína tröllcðlnanna liggur í átt til plöntu-
ætnanna. Ef til vill mætti kalla J>ær einu nafni graseðlur.
Á þeim voru aftur- og framfætur álíka þroskaðir, svo
að þær voru reglulegir ferfætlingar. Eftir því sem tím-
ar liðu, urðu þær sífellt stórvaxnari, og meðal þeirra eru
hin tröllauknustu dýr, sem lifað hafa á þurrlendi jarð-
ar. Stærstar þeirra allra voru Þórseðlan (Brontosaurus)
og armeðlan (Brachiosaurus). Hin fyrrnefnda var um
22 metrar og vó um 30 smálestir, en hin síðarnefnda var
um 27 metra löng og vó um 50 smálestir. Trölleðlur
þessar voru bæði háls- og halalangar. Fæturnir líktust
240 Heima er bezt