Heima er bezt - 01.05.1982, Blaðsíða 16

Grein þessi er þýdd úr norska timaritinu Natur-
en. Höfundur er egypsk-amerísk kona. sem lok-
ið hefir prófum i fornegyptafræðum, Saphinaz
Amal Naguib að nafni. Hún starfar nú við þjóð-
fræðisafnið í Osló.
Nafnið Papyrus eitt út af fyrir sig
vekur hugmyndatengsl við eitthvað
dularfullt og fjarlægt. Papyrusinn,
sem notaður var til að skrifa á til
forna, hefir opnað oss sýn inn í hug-
arheim fornaldarinnar og sýnt oss
margar hliðar á horfinni menningu,
sem vér annars hefðum enga hug-
mynd um. En hvað er þá papyrus?
Þetta er fjölær planta, sem vex í fenj-
um og út frá vatnabökkum í mörgum
Afríkulöndum, og hefir breiðst út allt
norður til Sikileyjar.
í Egyptalandi hinu forna var
Papyrusplantan tákn nyrðra kon-
ungsríkisins, sem náði yfir hina vot-
lendu óshólma Nílar. Tákn syðra rík-
isins var hinsvegar lótusblómið.
Forn-Egyptar nýttu Papýrusplöntuna
á marga lund. Neðsti hluti plöntunn-
ar, sem er mjúkur var hafður til matar,
og úr henni voru unnin lyf. Úr hinum
harða hluta stöngulsins gerðu þeir
húsgögn, stóla o. fl., en ilskó úr
mergnum. Úr samanhnýttum stöngl-
um voru snúin bönd og gerðir bátar.
Vaggan, sem Gamla Testamentið
segir að Móses væri lagður í, þegar
hann var borinn út í sefið í Nílar-
bökkum, var áreiðanlega úr Papýrus.
Mikilvægustu notin af Papyrus-
plöntunni voru þó áreiðanlega sú, að
mönnum lærðist að gera úr henni efni
til að skrifa á. Nútímaorðið pappír er
YRUS
’APPÍR
til orðið úr gríska orðinu „papuros",
en svo nefndu Grikkir plöntuna. Elér
á eftir verður orðið papyrus skrifað
með skáletri til þess að greina það frá
nafni plöntunnar.
Það gegnir nokkurri furðu, að hinir
fornu Egyptar, sem létu eftir sig fjölda
áletrana í grafhýsum og á musteris-
veggjum eða á papyrus, þar sem lýst er
lifnaðarháttum þeirra og ýmsum at-
burðum, segja hvergi orð um það,
hvemig papyrus var gerður. Þetta mun
stafa af því að framleiðslan var
einokuð af ríkisvaldinu, aðferðin því
ríkisleyndarm ál. Ráðamenn Egypta
varðveittu þessa einokunar aðstöðu
sína í nær 4.000 ár (frá um 3.100 f. Kr.
til um 1.000 e. Kr.), og lengst þess tima
fluttu þeir papyrus út til annarra
landa.
Árið 105 e. Kr. tókst Kínverjanum
Tsai Lun að framleiða pappír úr
baðmullartrefjum, berki og hampi.
En aðferðinni var haldið stranglega
leyndri í Kína fram undir 800 e. Kr.
Arabar, sem um langan aldur héldu
uppi verslun og viðskiptum milli
Austur- og Vesturlanda hertóku
Samarkand árið 751, og komust eftir
það að leyndarmálinu, og þeir lærðu
smám saman kínversku pappírsgerð-
ina og tóku síðan að flytja og selja
pappír til Vesturlanda.
Egyptar tóku að nota pappír í upp-
hafi 10. aldar, og þar eð hann
reyndist ódýrari en hinn innlendi
papyrus, varð það til þess að notkun
hans lagðist smám saman niður og
papyrusgerðin týndist. Þá komu og til
miklar nýjar jarðræktaraðgerðir á 9.
öld. Þá var tekið að þurrka fen og
grunn vötn, en um leið voru vaxtar-
staðir Papyrusplöntunnar úr sögunni.
Hún hvarf því að mestu úr Egypta-
landi og vex þar nú hvergi villt, nema í
Wadi Natrun, vin einni vestur frá
Nílarhólmum.
Áhugi Evrópumanna á Egypta-
landi vaknaði að nýju eftir aldasvefn
með herferð Napoleons Bonaparte
1798-1799. Með her hans fylgdust
margir franskir vísindamenn, og
meðal margs annars, sem þeir tóku að
kanna var hvernigpapyrus hefði verið
gerður. Hér verður gerð grein fyrir
Papyrusplöntunni og hinum tveimur
nýju aðferðum við að búa til papyrus,
svo og til annarra nota sem Papyrus-
plantan má vera.
Papyrusplantan (Cyperus papyrus)
heyrir til hálfgrasaættinni og er nafn
ættarinnar Cyperacéae dregið af heiti
hennar. Þetta er stór plöntuætt með
um 4.000 tegundum, sem skiptast í 75
ættkvíslir. Hér á íslandi vaxa fjórar
ættkvíslir hennar: fífa, skúfgras þursa-
skegg og stör. Staraættkvíslin er þeirra
miklu fjölskrúðugust hér eins og í
fleiri norðlægum löndum. Af henni
eru hér um 40 tegundir eða hátt í
fjórðungur allra islenskra háplantna.
Af þessum ættkvíslum er Papyrus-
plantan skyldust fífunni, en miklu er
hún stórvaxnari en þær allar. Hún
verður 3-4 m há og getur jafnvel orðið
miklu hærri, hávöxnustu íslensku
starirnar gulstör og ljósastör verða
sjaldnast meira en eitthvað á annan
metra. Jarðstöngullinn er láréttur og
geymir forðanæringu, sívalur að
mestu og 5-10 sm í þvermál. Út frá
liðum jarðstöngulsins vaxa ljósstöngl-
arnir. Stutt er á milli stöngullið-
anna, svo að ljóssprotarnir verða mjög
þéttir og flæktir saman, þannig að
torvelt er að komast gegnum Papyr-
usbreiðurnar. Ræturnar eru mjóar og
veikar og eiga því erfitt með að brjót-
ast gegnum annan jarðveg en vatns-
ósa, og þessvegna fær plantan ekki
vaxið nema í vatni eða í mjög votum
jarðvegi. Á neðsta hluta stöngulsins,
sem er undir vatni vaxa seig, móleit
blöð, 5-9 að tölu. Hlífa þau hinum
mjúka stöngli, en þar fer lengdar-
vöxtur hans fram. Stöngullinn er þrí-
strendur eins og á störunum, beinn og
mjókkar upp eftir að hinum sérkenni-
lega blómskipunarsveip. í sveipnum
eru um 80 sívalar greinar, sem vaxa til
allra átta og eru um 20-50 sm langar
og 1-2 mm í þvermál. Á greinaend-
unum sitja blómskipanirnar um-
160 Heima er bezt