Heima er bezt - 01.01.1984, Side 23

KRISTMUNDUR BJARNASON
BJÓ TIL PRENTUNAR
Konuefni sínu, Jakobínu Pétursdótt-
ur frá Reykjahlíö kynntist Jón fyrst, er
hann var vinnumaöur í Vogum, og felldu
þau þegar hugi saman. En árin liöu,
þau uröu að öngla upþ íbústofn, gift-
ust því ekki fyrr en árið 1877. Síðan
hófst einyrkjabúskapur á ýmsum jörö-
um í Mývatnssveit, stundum ímargbýli.
Áriö 1889 fluttust þau aö Litluströnd
(Litlu-Strönd) viö Mývatn og bjuggu
þar upp frá því.
Jóni Stefánssyni er svo lýst, full-
orðnum manni:
,,Jón Stefánsson var fullur
meðalmaður á hæð, hnellinn og vel
vaxinn. Hvatur íhreyfingum. Dökk-
uryfirlits, hárog skegg jarpt, en
gránaði með aldrinum. Höfuðlagið
fagurt, hnakkinn beinn niður, ennið
bratt. Svipmikill og dáfríður sýnum.
Augun grá og köstuðu glettnis-
glömpum, en hýr, brosmild og yfir-
bragðsheið, þegar gleði bjó í hug.
Nefið stutt og gilt fram; virtist það
og svipurinn allur belgjast út og
neistar brenna úr augum, er honum
rann ískap." Við ókunnuga þótti
hann ,,í fyrstu þungbúinn, fáorður
og eigi alúðlegur. . . “
Eins og fyrr er getið, komst Jón
Stefánsson ungur íkynni viö bókar-
mennt, en bókakostur í Mývatnssveit
var þá meiri og fjölbreyttari en títt var í
byggðum landsins. Og Jón las allt
,,sem aö kjafti kom“. Hann varð því
snemma fjölfróður. Hann lét sér ekki
nægja aö lesa þaö, sem kom út á móö-
urmálinu. Hann las Noröurlandamálin
fullum fetum og fylgdist gjörla meö
bókmenntum þarog raunar evrópsk-
um samtíma skáldskap. Hann fór
snemma aö rita í sveitarblöð og þótti
ómyrkur í máli. Sá vettvangur varð
honum brátt of þröngur.
Áriö 1892 komu út fjórar sögur eftir
Þorgils gjallanda, og hét kverið Ofan
úr sveitum. Bókin vakti mikinn úlfaþyt,
ekki hvaö sízt íheimahögum skáldsins;
einnig var mjög um hana rætt og ritað
um allt land.
Meginuppistaða sagnanna var hörð
ádeila á klerka og kirkju, hræsni og
yfirdrepsskap. Fyrirfólk, ekki sízt í
sveitum, stórhneykslaðist. Annars voru
sögur þessar, aö vonum, fremur viö-
vaningslegar. Jón Stefánsson segir
svo um upphaf sögusmíöa sinna:
„íhuga mínum var uppreisn og
ólga gegn ýmsum venjum og
kreddum. Ég gat ekki þagað. Þá
sköpuðust sögurnar. . . Dæmin
voru nóg til að benda huganum í
áttina."
Áriö 1902 kom út eina skáldsaga
Jóns, Upp við fossa. Hún vakti óhemju
athygli. Höfundur hjó enn í sama kné-
runn og af miklum mun meiri leikni en
fyrr. Sagan markaði tímamót, var um-
talsverðasta skáldsaga eftir aö Maöur
og kona kom út (1876).
Ádeiluefnin voru hin sömu og fyrr,
skinhelgi, trúarhræsni, ástir í meinum,
mismunun veraldargæða, Skáldið
beitti sem fyrr hinum breiöu spjótunum
að kirkju og klerkastétt.
Þegar Ofan úr sveitum kom út, er
mælt aö hefðarklerkur í Þingeyjarsýslu
tæki bókapakkann, sem barst meö
póstinum og styngi íofninn. Þegar
Upp við fossa birtist í bókarformi
minntist kirkjuhöföingi á Austurlandi
hennar úr stólnum og fordæmdi. Lík
voru oft viöbrögö almennings, en
skipti þó mjög ítvö horn sem fyrr.
Uppistaðan í sögunni er að vel efn-
um búin húsfreyja fær til fylgilags við
sig pilt innan tvítugs, Geirmund. Sam-
band þeirra stóð þó skamma hríð,
enda dró í ástir með prestsdóttur og
honum. En þá kemur upp, aö þau
mega eigi njótast, því aö Geirmundur
er launsonur prestsins.
Það er ífrásögum, að Jón Stefáns-
son hafi sótt fyrirmynd að hinum
breyska presti vestur í Skagafjörö.
Slíkt viröist samt að seilast um hurð til
lokunnar, þó ærin reyndist breyskleiki
klerka þar á 19. öld. Það var af nógu
aö taka heima fyrir: Þess er áður getið,
að móðir Jóns sjálfs væri laundóttir
prests. Féll henni að sögn afar þungt
að vera rangfeðruð, og þegar séra Jón
á efri árum vildi gangast við henni,
vildi hún —að sögn —ekki þiggja.
Hún var stórlát sem sonurinn, fyrirgaf
ekki yfirdrepsskapinn. Dæmin voru því
Jóni Stefánssyni ærið nærtæk.
Og enn má hnýta hér við umsögn
Guðmundar Friðjónssonar (1906) um
rækt við 6. boðorðið í heimahögum
hans:
„Það er skjótast sagt um þetta boð-
orð, að það hefur verið brotið oft
hér um slóðir, og þó oftar og meira
áður en nú. Gamlir og gildir bæna-
ur, sem nýlega er búið að halda yfir
Ijómandi húskveðju, höfðu það fyrir
reglu að hafa vinnukonur sínar
fram hjá, hverja af annarri, og átti
sami bóndinn stundum 3-5 börn
fram hjá, sem hann kenndist við, en
hálfrefi tel ég ekki. . . “
j skáldskap Jóns gætti frosts og
funa. Þó er eldurinn magnaðri. Kímni
átti hann vart til. Hann var mikill
mannúðarmaður, lifði í nánum tengsl-
um við náttúruna og dýrin; þótti þrifa-
bóndi og skepnuhirðir afburða góður,
en eigi mjög glöggur á fé. Hann var
einkar vinnugefinn og hafði yndi af
sveitastörfum.
Nú er Jón kunnastur sem málsvari
dýranna. Allir (slendingar hafa lesið
um hryssuna Stjörnu, átthagaást
hennar og örlög, í smásögunni Heim-
þrá. Hann hóf snemma á ritferli sínum
að semja dýrasögur, er birtust á víð og
dreif, safnaði nokkrum þeirra síðar
saman í bók, Dýrasögur I (1910), og
var það síðasta ritverkið, sem hann sá
um útgáfu á sjálfur. Fyrir dýrasögur
sínar hlaut hann verðskuldað lof
heima og erlendis.
Jón unni sveit sinni og tók drjúgan
þátt ífélagsmálum, var t.a.m. hrepp-
stjóri í 26 ár og naut mannheilla.
Ýmsar smásögur Jóns voru þýddar
á erlendar tungur, svo sem þýzku. Þó
skal ekki fullyrt að sinni, hvort Upp við
fossa birtist á því máli, þótt ráð væri
fyrir gert, eins og eitt bréfið hér á eftir
ber með sér.
Jón andaðist 23. júní 1915. Ekkja
hans bjó áfram með dætrunum, Guð-
rúni og Védísi, er átti Jón Sigurösson,
er einnig bjó á Litluströnd.
Nú er orðið fremur hljótt um skáld-
bóndann á Litluströnd, sem ólguna
vakti um aldamótin. Viðhorf breytt,
sumpart til hins betra, önnur sígild.
Svo er og um ýmsar sögur Þorgils
gjallanda.
Þetta er orðinn langur formáli fyrir
fimm bréfum skáldsins og mál að linni.
Þess skal aðeins getið að lokum, að
bréfin eru öll rituð til Finns Jónssonar
prófessors og eru varðveitt í Konungs-
bókhlöðu í Kaupmannahöfn.
Kristmundur Bjarnason.
Heima er bezt 19