Heima er bezt - 01.11.2000, Page 25

OG BRENNISTEINSVINNSLA
ísland er fremur snautt af málmum og öðrum nýtan-
legum jarðefnum sem til hagsbóta geta orðið. Eitt efni
hefurþó verið grafið hér úr jörð um aldaraðir og ver-
ið talsvert verðmœtt sem útflutningsvara, en það er
brennisteinn. Sú var tíðin að karlar sáust teyma lang-
ar lestir klyfjahesta eftir krókóttum götutroðningum
og voru þeir þá að flytja brennistein frá Ktýsuvík eða
Brennisteinsfjöllum til skips í Hafnarfirði eðafrá
námum í Mývatnssveit og Þeistareykjum til hafnar á
Húsavík. En nú er brennisteinn ekki lengur unninn
hér á landi, því að markaður fyrir hann er ekki svo
hagstœður að slíkt svari kostnaði.
Elsta heimild um útflutning á
brennisteini héðan er frá
1279, en þar segir frá því að
erkibiskupinn í Niðarósi
keypti þetta efni sem þá var orðin
talsvert eftirsótt vara. Landið var þá
fyrir skömmu komiö undir Noregs-
konung og reyndi konungur í ítrekuð
skipti að sölsa þessa verðmætu vöru
undir sig. Honum tókst samt ekki að
ná einkarétti á þeim viðskiptum og
var verslun með brennistein frjáls
fram á 16. öld. Eftirspum eftir brenni-
steini fór vaxandi á 15. öld, því að
hann var nauðsynlegur til að fram-
leiða púður sem hafði verið fundið
upp fyrir nokkru. Byssur voru þá
teknar að leysa bogana af hólmi og
mikil þörf fyrir byssur og púður í
styrjöldum sem sífellt voru í gangi
hér og þar í heiminum. Talið er að
fallbyssur hafi í fyrsta sinn verið not-
aðar í stríði í orrustunni við Crecy
árið 1346. Þessi eftirspum eftir
brennisteini mun hafa orðið hvað
mest á 16. öld og má þá heita að verið
hafi blómaskeið í vinnslu og verslun á
þessari vöru. Árið 1506 var verðlagið
þannig að tunna af óþvegnum brenni-
steini var lögð að jöfnu við
mjöltunnu. Mun meira fékkst fyrir
hann þveginn og mest, ef hann var
bræddur, því að tunna af bræddum
brennisteini var metin á þijár
mjöltunnur. En þótt hollenskir og
þýskir kaupmenn sem einkum fengust
við þessi viðskipti borguðu vel fyrir
hráefnið þá græddu þeir samt einhver
ósköp á versluninni. Síðar voru það
einkum danskir sem náðu viðskiptun-
um undir sig að mestu leyti.
Danakonungar áttu mjög í styrjöld-
um á fyrri hluta 16. aldar og voru því
í miklum ijárhagskröggum. Reyndu
bæði Kristján 2. og Kristján 3. að
selja eða veðsetja ísland til að afla sér
ijár og auglýstu þá mjög brennisteins-
vinnsluna til að gera landið girnilegra.
En þrátt fyrir það bitu hvorki Hinrik
8. né aðrir á agnið. Konungur Sví-
þjóðar fékk samt áhuga á landinu
vegna brennisteinsins og bauðst til að
taka það undir sinn verndarvæng árið
1567, en því tilboði var ekki sinnt,
enda sýndi Danakonungur vaxandi
áhuga á þessu efni um þær mundir.
Þannig mun Friðrik 2. hafa áskilið sér
einkarétt til verslunar með brennistein
af íslandi árið 1560. Var þá komið
upp hreinsistöð fyrir þessa vöru í
Kaupmannahöfn og jafnframt krafðist
konungur forkaupsréttar á lýsi frá
Noregi og íslandi til að nota við kynd-
ingu til bræðslu á brennisteini. Á
þeim árum seldu þeir bræður Nikulás
í Reykjahlíð og Vigfús í Ási Þor-
steinssynir konungi Fremri námur,
Reykjahlíðarnámur og Kröflu og voru
þessir staðir síðan lengi í konungs-
eign.
í lok 16. aldar tók verðlag á brenni-
steini að lækka, en engu að síður hélt
Heima er bezt 417