Nýjar kvöldvökur - 01.10.1959, Blaðsíða 42

160
SKRIÐUFÖLL í NORÐURÁRDAL
N.Kv.
mátt finna gömul hrossabein hátt upp í gil-
hörmum Valagilsár.
Ymis fleiri dæmi þessu lík mætti nefna.
En það skal ekki gert hér, heldur vikið
nokkrum orðum að öðru efni, eða fortíð
hinna tveggja umræddu býla á Norðurár-
dalnum, en þar hafa skipzt á skin og skúrir,
eftir þvi sem næst verður komizt, og mun þó
íæst kunnugt af því.
Mörgurn mun vera kunnugt um það, að
bæir þessir báru önnur heiti fyrr á tímum
en þau, sem þeir hafa nefnzt nú um langt
skeið. Þeir hétu Þorbrandsstaðir og Höku-
staðir. Er talið efalítið að Ytri-Kot hafi
verið Þorbrandsstaðir, og því verið land-
námsjörð, ■— setur Þorbrandar Oreks, þess
er nam Norðurárdal, „og lét gera þar eld-
Iiús svo mikið, að allir þeir menn er þeim
megin fóru, skyldu þar bera klyfjar í gegn-
um, og vera öllum matur heimill.“ Má því
segja, að býli þetta færi vel af stað, og með
fágætum myndarsvip. Fremri-Kot hafa því
verið Hökustaðir, og er þeirrar jarðar einn-
ig getið í Landnámu.
Skráðar heimildir finnast fyrir því, að
þannig hétu bæir þessir fram á síðara hluta
15. aldar, og þó líklega enn um 100 ár leng-
ur, a. m. k. Hökustaðir, þ. e. Fremri-Kot. I
skjölum frá 1560 og 1580 er getið jarðar-
innar Haukastaða, og við samanburð á efni
bréfanna sem þarna ræðir um, og þess, sem
vitað verður urn hina fornu Hökustaði, þá
getur varla verið um aðra jörð að ræða en
hana. Er þá nafnið nokkuð brenglað orðið,
nema að svo sé, að bærinn hafi heitið svo
frá upphafi.
Næst þegar bæir þessir koma fram í dags-
Ijósið, upp úr miðri 17. öld, hafa þeir hlot-
ið Kota-nöfnin. Ytri-Kota er getið laust eft-
ir 1660, og er þá búið þar, og verður ekki
séð að neitl hafi verið að jörðinni. Fremri-
Kot hefi ég að vísu ekki fundið fyrr en í
Jarðabók Árna Magnússonar og P. Vída-
iíns, en hún er gerð þarna um dalina árið
1713. En þar sem Ytri-Kot voru til leiðir af
sjálfu sér að Fremri-Kot hlutu að vera það
einnig, annað hvort byggt eða óbyggt.
Það hefur valdið mönnum nokkurra
heilabrota með hvaða hætti nafnbreyting
sú, sem átt hefur sér stað þarna á Norðurár-
dalnum og víðar, hefur orðið, að bæir sem
áður báru ákveðin, vegleg eiginnöfn hlutu
hið almenna, og að flestra dómi, fremur til-
komulitla nafn Kot þá er fram liðu stundir.
Prófessor Olafur Lárusson mun manna
mest hafa rannsakað þetta fyrirbæri, og sett
l'ram þá skýringu, að bæir þeir er svo fór
um, hafi af einhverjum ástæðum farið í
auðn um lengri eða skemmri tíma, og nafn
þeirra þar með lagzt niður, eða ekki verið
notað þegai svo var komið. Jarðirnar hafi
þó í mörgum tilfellum a. m. k., verið nytj-
aðar frá nærliggjandi stærri bújörðum sem
sel, beitarhús eða þess háttar. Við það hafi
Kota-nafnið, sem er stutt og laggott, getur
maður sagt, orðið til, og í fullri mótsetn-
mgu við nafn heimajarðarinnar, höfuðbóls-
ins. Svo þegar býli þessi byggðust að nýju,
hafi nöfnin haldizt, enda væntanlega búið
þar lítið fyrst í stað — kotbúskapur, •—■ og
ekki verið breytt um, þó að vegur jarðar-
innar færi vaxandi. Þá má og vera að í sum-
um tilfellum- hafi byggingar verið fluttar
eitthvað til þegar jörðin var numin að nýju
til búsetu.
Þetta er sennileg skýring, og reyndar hin
eina sem komið verður auga á, enda þótt
vitað sé um býli, sem tvímælalaust hafa far-
ið í eyði snemma á öldum, og halda þó enn
fínu forna heiti, jafnvel þótt þau væru nytj-
uð sem sel eða beitarhús frá öðrurn jörðum
um langt skeið.