Sjómannadagsblaðið - 12.06.1960, Qupperneq 34

Portúgalska herskipið
Þessi litríka marglitta er ekki ein tegund, heldur
samfélag fjögurra tegunda sœfífla.
Á vetrum eru strendur Suður-
Flórída oft stráðar litríkum kringlu-
laga hömsum af skrítinni hlaup-
kenndri gerð. Ógætinn vegfarandi,
sem snertir þetta af forvitni, finnur
til stingandi sársauka. Þetta eru leif-
ar marglittu, sem kallast Portúgalska
herskipið eða Physalia physalis. —
Stingimir, sem dýrið notaði til að
veiða sér til matar með, meðan það
lifði, halda eiginleika sínum löngu
eftir að dýrið sjálft hefur visnað í
sandinum.
Uti á hafi í heimkynnum sínum
líkist Portúgalska herskipið jóla-
trésskrauti, þar sem það flýtur á
bláum sjónum stefnulaust. Ofan á
sjónum sést hol kamblaga blaðra um
12 þumlunga löng, 6 þumlunga breið
og 6 þumlunga há. Blaðran er mjög
litauðug, t. d. blá, heiðblá, ljósblá,
purpura-rauð, lavender-blá, ljós-
bleik, ljós-rauð og skarlat-rauð. Frá
botni blöðrunnar eða fleytunnar
hanga niður í sjóinn hlykkjóttir sæ-
fíflar og þráðlaga fálmarar, sem geta
myndað allt að 40 feta langan slóða
niður í sjóinn, þegar fullorðið her-
skip á í hlut.
Herskipið virðist reka undan sjó
og vindi eins og líflaust vogrek. Nán-
ari athugun leiðir í ljós, að oftlega
heldur það stefnu, sem myndar áber-
andi horn við vindinn, sem blæs eft-
ir yfirborði sjávarins. Bátslögun
fleytunnar og seglslag kambsins
ásamt stöðvun frá dræsunni, sem
hangir niður í sjóinn, gerir dýr-
inu fært að sigla skáhallt undan
vindi. Hraðinn er ekki mikill, enda
er áætlunin ekki ströng. Hið al-
menna nafn sitt hefur Portúgalska
herskipið upphaflega fengið vegna
þess, að það líkist hinum klunnalegu
og ógnvekjandi herskipum (galle-
ons) Portúgala frá þeim tíma, þegar
þeir voru voldugir á höfunum.
Þó Portúgalska herskipið reki
stundum á land undan sjó og vindi,
þá eru hin hlýju úthöf heimkynni
18 SJÓMANNADAGSBLAÐIÐ
þess. Það er sjaldgæft á Atlantshafi,
nema þar sem Golfstraumsins gætir.
Skyld tegund hefst við á heitum
breiddargráðum Indlandshafs og
Kyrrahafs. Vegna þess, að ekki er
hægt að halda því lifandi í sjóbúri,
er lítið kunnugt um vaxtarskeið
þess. Athuganir okkar á Míamí-
svæðinu benda til þess, að það lifi
aðeins eina árstíð. Lítil herskip koma
á land seint í október og snemma í
nóvember. Þegar líður á árstíðina
reka stærri og stærri tegundir á
land; þær stærstu finnast seint í
marz og snemma í apríl. Þá hverfur
Physalia af þeim slóðum og kemur
ekki aftur fyrr en næsta haust.
Merkilegt er, að Portúgalska her-
skipið er ekki einn einstaklingur,
heldur margir, sem hafa gengið í fé-
lag á liðnum þróunarskeiðum til þess
að heyja lífsbaráttuna. Fleytan sjálf
er sérstök tegund, önnur tegund eru
fálmaramir, sem veiða svifdýr og'
færa til maganna (gastrozooids); þeir
eru þriðja tegundin og vinna melt-
ingarstörfin. Fjórða tegundin annast
æxlunarstörfin. Einstaklingar í sam-
félagi fullorðinnar Physaliu eru
stundum fáir, en geta orðið allt að
1000 talsins. Hver einstaklingur er
mjög vel sérhæfður, og þeir lifa ekki
lengi, ef þeir eru aðskildir. Hvernig
þetta skipulag er stofnsett, er aðeins
hægt að gizka á. Sennilega vaxa
einstaklingarnir út frá sameiginleg-
um stofni.
Fleytan er að verulegu leyti poki
úr himnum, útblásinn af lofti. Gul-
leitt litarefni í sambandi við eggja-
hvítuefni þau, sem pokinn er gerður
úr, mynda litina. Sama gildir um
humarinn í norðlægum höfum og
nokkrar aðrar tegundir krabbadýra.
I hinni þunnu himnu eru bæði ein-
angraðir vöðvaþræðir og þynnur úr
vöðvafrumum. Öðru hvoru vindur
þessi vöðvagerð pokann til og sveig-
ir hann í kaf; þannig helzt himnan
mjúk og hæfilega rök. Vöðvagerðin
stillir líka loftþrýstinginn innan í
fleytunni. I samanburði við útiloftið
er meira af kolsýringi, köfnunarefni,
argon og xenon innan í blöðrunni.
Gasefni þessi gefur kirtill frá sér og
kann hann að vera sambærilegur
við gaskirtil sundmagans í fiskum.
Þrýstingur loftsins í blöðrunni hlýt-
ur að stilla loftmyndun kirtilsins á
einhvern hátt. Loftkirtillinn er fær
um mikil afköst, hann getur loftfyllt
tóma blöðru á fáum mínútum auð-
veldlega, ef þörf krefur.
Magarnir, þ. e. meltingarfærin í
botni skipsins, bregðast fljótt og ör-
ugglega við, þegar fæða er á boð-
stólum, með alls konar vindingum,
þar til hinir teygjanlegu kjaftar
þeirra hafa náð sambandi við fæð-
una. Þegar svo er komið, teygir
kjafturinn sig út sem mest má verða,
þar til hann nær út yfir yfirborð bit-
ans. Magi eða meltingarfæri, sem
hefur ekkert fyrir stafni, er aðeins
einn eða tveir millimetrar í þver-
mál, en kjafturinn getur þanizt út
og orðið tuttugu millimetrar í þver-
mál eða meira. Nokkrir nágranna-
magar geta þannig rúmað lítinn fisk.
Þeir melta fæðuna með því að gefa
frá sér nauðsynlega efnakljúfa, sem
leysa í sundur eggjahvítuefni, kol-
vetni og fitu.
Nýlegar rannsóknir hafa sýnt, að
magar herskipsins eru merkilega
næmir fyrir glutathione; það er efni,
sem myndast, þegar dýr særist og
þegar dauðir vefir leysast í sundur.
I nærveru þessa efnis fara magarnir
að vindast til eirðarleysislega og eft-
ir fáar mínútur opna þeir kjaftana.
Þetta efni ýtir líka undir vatnafífil-
inn „Hydru“ og kemur honum til að
nærast. Sama gildir um aðrar til-
teknar skyldar tegundir. Einangrað-
ir magar herskipa, sem skornir hafa
verið úr heildinni og þvegnir upp úr
sjó, bregðast við 0,0003% glutathione
upplausn. Þeir gleypa í sig síupappír,
sem bleyttur hefur verið í upplausn-
inni og teygja kjaftana á yfirborði
gleríláta, sem þessi upplausn er í.
Stundum gapa þeir svo mikið, þegar
þeir eru örvaðir á þennan hátt, að
kjafturinn fer úr jafnvægi með þeim
afleiðingum, að innhverfan snýr út.
Hin merkilega lengd og einkenni-
legi vígbúnaður fálmaranna gerir þá
áhrifamestu liðsmenn herskipsins.