Eimreiðin - 01.07.1975, Blaðsíða 50

ÉIAAREIÐIN
Períkles leggur í þessum orðum þá merkingu í lýðræði, að það sé
stjórnskipun, þar sem allir þegnar þjóðfélagsins — lýðurinn — hafi
beinan og jafnan rétt til að þinga um mál þess — ráða; stjórnskipun
frelsis og jafnréttis. En hver var lýðurinn, og hvernig réð hann?
Miklir annmarkar voru á lýðræði Aþenumanna. Stjórn borgríkisins
var í höndum fullveðja og frjálsra karla, en konur og þrælar voru
utangarðsmenn. Gegnir sama máli um það og þjóðveldi íslendinga,
sem stundum er kennt við lýðræði, að hugtakið lýður var skilið
miklu þrengri skilningi en nú er gert. Og annar munur er á: f Aþenu-
borg Períklesar var beint lýðræði, íbúarnir réðu þar málum með sér
í almennum samkomum, en framseldu völdin ekki kjörnum fulltrúum.
Grikkland er vagga lýðræðisins. Er fjötur ættbálkahyggju og hjá-
trúar rofnaði, steig maðurinn, hin viti borna vera, fram — vestræn
menning vísinda og mannhyggju varð til. Enn er fæstum Ijóst, hví-
líkt þrekvirki unnið var fyrir hálfu þriðja árþúsundi, þegar skynsem-
in kom í stað ofbeldisins, opið samfélag í stað lokaðs. En byltingin
gríska átti sér skæða andstæðinga, sem fannst lýðræði síður en svo
slík fyrirmynd sem Períklesi. Og enn má heyra andmæli þeirra, þótt
orðaval sé annað. Heimspekingurinn Herakleitos frá Efesos, höfð-
ingjasinni og einn spámaður þráttarhyggju nútímans,7 fór fyrirlitn-
ingarorðum um „dýrslega áfergju“ lýðsins og ,,öfundsýki“.8 Platón,
jafnaldrinn vestrænnar heimspeki, leit á lýðræðið sem skrílræði, frelsi
sem lausung, og lét Sókrates segja í Rikinu, að það yrði til, þegar
hinir snauðu hefðu sigrað andstæðinga sína, drepið suma og sent
aðra í útlegð, en veitt þeim, sem eftir væru, frelsi og hlutdeild í
stjórn.9 f annarri samræðu skopstældi Platón þá útfararræðu Perí-
klesar, sem fyrr er vitnað í. í lýðræðisríki Platóns var tötraliði göt-
unnar, almannagjá úrkastsins, gefinn laus taumurinn, og þar urðu
spekingarnir að ganga „álútir af lýðræðisástæðum“ eins og íslands-
Bersi Halldórs Laxness gerði. Platón, sem var hrakningamaður í
stjórnmálum, hataðist við hið opna samfélag Aþenumanna, sem höfðu
dæmt Sókrates, kennara hans, til dauða og flæmt hann sjálfan í út-
legð. Draumur hans var fyrirmyndarríki heimspekings í hásæti, ríki
laga og reglu, Sparta hin meiri. En „í draumi sérhvers manns er fall
nans falið“, segir í kvæðinu. Platón, mikilhæfasti lærisveinn Sókra-
tesar, sveik hugsjónir hans, hugsjónir mannhyggju, lýðræðis og frjáls-
lyndis.
Lærisveinn Platóns, fjölfræðingurinn Aristóteles, greindi á milli
einveldis, höfðingjaveldis og lýðveldis eftir því, hver valdhafinn
226