Ægir - 15.12.1973, Blaðsíða 9

fari voru í róðri þar í Flóanum, gerði annar
þeirra þessa vísu:
Fjórir í barka og fimm í skut,
fallegt er á þeim roðið,
þá eru komnir þrír í hlut
og það er nóg í soðið.20
Lárus Gottrup lögmaður á Þingeyrum átti
ekki því að fagna, að hásetar hans á Suður-
nesjum veturinn 1701 gætu nokkumtíma á
vertíðinni tekið svo til orða. Hann átti þá þar
i veri sjö vinnumenn, en þeir stóðu allir uppi
í vertíðarlok með beran öngulinn í rassinum,
eða með öðrum orðum, höfðu ekki fengið einr
fisk til hlutar. — Þessi fregn styðst við heim-
ild, sem erfitt er að véfengja.30
Þótt ekki væri svona bölvað hjá öllum, mátti
heita, að nálgaðist það. Stórbóndinn og lög-
réttumaðurinn Þorkell Jónsson í Innri-Njarð-
vík hafði þá til sjávar 30 hluti og fékk í þá
alla 306 fiska. Frá biskupsstólnum á Hólum
voru þá gerðir út suður til róðra 12 menn, og
aflafengur þeirra allra var í vertíðarlok 300
fiskar.31
Þegar árið 1694 hefur erfitt árferði og afla-
leysi víða leikið landsmenn svo grátt, að marg-
ir bændur hafa orðið að losa sig við vinnu-
fólk sitt til þess að létta á fóðrum, en sumir
neyðzt til þesss að leysa upp heimilin og leita
þangað, sem helzt var bjargar að vænta. Eins
og oftast fyrr og síðar kom fiskleysið harðast
niður á tómthúsfólki, og verður brátt vikið að
dæmum því til sanninda.
Vorið 1695 eða 4. maí skrifar Kristján kon-
ungur V. Kristjáni Muller amtmanni bréf og
getur þess, að sér sé tjáð, að á íslandi sé nokk-
uð af flakkaralýð, er ei sé fær um að sjá sér
farborða, m. a. vegna iðjuleysis, en sé öðrum
íbúum landsins til byrði, og þess vegna fyrir-
skipi hann, að þeir, sem hafi á leigu konungs-
jarðir og eigi að standa skil á eftirgjaldi fyrir
þær, megi frá 1. jan. 1695 til 1. jan. 1706
kveðja þessa flækinga til þess að róa á bátum
sínum, svo og konungsbátunum, jafnt í Vest-
mannaeyjum sem annars staðar, og það íyrir
svo lítinn hlut, að þeir, sem útgerðina eigi,
skaðist ekki. Þessari tilskipan er amtmanni
boðið að framfylgja stranglega eða láta aðra,
sem hlut eiga að máli, gera það.32
Ókunnugt er, í hve ríkum mæli leiguliðar
konungs hafa notað sér ákvæði tilskipunar-
innar, en hitt er víst, að hún gagnaði ekki til
þess, að þeir gætu staðið í skilum með leigur
eftir ábýlisjarðir sínar. I glöggri og skilmerki-
legri samtímaheimild má sjá, að konungsland-
setar í Gullbringusýslu skulda fyrir leigur frá
1698 og til ársloka 1700 351 vætt í fiski,33 og
vafalaust hafa þessar skuldir aukizt til muna
árið 1701. — Þegar haft er í huga, hve fast
umboðsmenn konungs gengu jafnan eftir land-
skuldargjöldum og leigum eftir fylgipening,
mætti áðumefnd heimild styðja sanngildi ann-
arra frásagna um aflaleysið í Faxaflóa.
Um þessar mundir voru stærstu verstöðv-
arnar á Snæfellsnesi og í Breiðafirði. Á þeim
slóðum var eitt minnsta verzlunarumdæmi á
landinu, en það náði frá Skarðsvík, sem er
rétt fyrir utan Gufuskála, og inn að Búlands-
höfða. Eigi að síður var aldrei, meðan um-
dæmaverzlunin ríkti, greidd jafnhá leiga fyrir
nokkurt kaupsvæði. Þegar hæst var boðið í
Rifshöfn, nam gjaldið eftir hana drjúgum
hærri upphæð en samanlagt fyrir verzlunar-
staðina þrjá: Grindavík, Básenda og Kefla-
vík.34 Einungis fiskurinn réð kappi kaupmanna
um að fá umráðarétt yfir Rifshafnarkaupsvæð-
inu. Þar var þá eina þurrabúðarhverfið hér á
landi, Hjallasandur, er svo var mannmargt, að
með sanni mætti nefna þorp. Auk þess voru þar
tvö býsna fjölmenn pláss, Rif og Brimilsvellir.
Á Gufuskálum var einnig talsverð útgerð, þó
ekki í sama mæli og áður. Talandi vottur um
afleiðingar aflaskortsins á Snæfellsnesi er sú
staðreynd, að á tímabilinu 1680—1701 leggjast
þar í auðn 98 tómthús, og voru 84 þeirra í
Neshreppi, en hann einn var kaupsvæði Rifs-
hafnar og fjölmennasti hreppur landsins við
upphaf þessa harðæris- og aflaleysistímabils.
A Gufuskálum urðu 7 fjölskyldur að yfirgefa
heimili sín, 36 á Hjallasandi, 23 á Rifi og 18
á Brimilsvöllum.35 Þessi fjölmenni hópur, sem
varlega áætlað hefur verið um 360 manns,
varð nú að skilja við býli og búslóð og leggja
upp í þrautagöngu með beiningastafinn einan
að styðjast við. Um ferðalokin segir fátt, en
líklegt er, að margt af þessu fólki og forfeður
þess hafi áður komið úr stríðu volki nauðleit-
armanna víðs vegar úr sveitum landsins og
einmitt sett sig niður á þessum slóðum í von
um, að björgin úr sjónum þyrmdi því fyrir
hungurdauða.
í verstöðvum í Breiðafjarðareyjum og á
Vestfjörðum gegndi svipuðu um aflabrestinn
Æ G IR — 437