Ægir - 15.12.1973, Blaðsíða 11

en virðast í sumum atriðum hafa verið miklu
eldri, breyttust nú hásetum í hag. T. d. var
skipleigan svonefnda, en hún nam mest sjötta
hluta af aflanum, auk skipshlutar, víðast hvar
niður felld og ekki aftur upp tekin.50
Það eru ekki fáir menn, sem í Jarðabók
Árna og Páls vitna um aflabrestinn í lok 17.
aldar. En þeir vitnisburðir eru allir á eina lund
og sérlega athyglisverðir. Enginn af þessum
mönnum skýrir aflabrestinn eða aflaleysið með
frátökum vegna lagnaðarísa eða hafíss, held-
ur ætíð með þessum orðum: „síðan fiskur
lagðist frá“ eða „síðan fiskur hætti að ganga
í fjörðinn“, og er þá miðað við tímabilið í
kringum 1690. Á þetta jafnt við firði sunnan-
og vestanlands sem norðan og einnig þá staði,
þar sem ekki var um annað að ræða en róa til
fiskjar á haf út.
Erlendar þjóðir stunduðu talsvert fiskveið-
ar hér við land á þessum árum, og kvað þar
mest að Hollendingum. Víst væri fróðlegt að
vita, hvort sama aflaleysis hefði gætt hér á
djúpslóð sem á grunnmiðum og innfjarða. Hol-
lendingurinn dr. Marie Simon Thomas hefur
samið doktorsritgerð, sem hún nefnir: Islands-
farar okkar á 17. og 18. öld.51 Þótt hún hafi
grafið upp mikinn fróðleik um ferðir Hollend-
inga á íslandsmið, dvöl þeirra þar og viðskipti
við landsmenn og útlendinga, hefur ekki lán-
azt að finna gögn, sem veiti henni vitneskju
um fiskafla landa sinna hér á þessu tímabili.
Að svo miklu leyti sem ráðið verður af
samtímaheimildum, virðist háfs- og hákarls-
gengd hafa verið með meira móti á þessum
árum.52
Síldar er aldrei getið í annálum fyrr en kem-
ur fram á 19. öld, nema því aðeins að hana
reki á land. Hins vegar er við aðrar samtíma-
heimildir að styðjast, sem vitna um, að síld
óð hér víða í fjörðum inni, stundum á hverju
sumri, t. d. var mikil síldargengd sumarið
1697. Sérstök ástæða veldur því, að um það
er vitað. Þá var í fyrsta skipti, svo mér sé
kunnugt, veidd síld til söltunar hér á landi
og seld til útlanda. Svo virðist sem um dálítið
magn hafi verið að ræða, því að kaupmaður-
inn, sem fyrir þessu stóð, Peder Andersen, er
sagður hafa sloppið við stórtap á verzlun
sinni þetta ár einmitt vegna síldarútflutnings-
ins. Iíann hafði átt von á talsverðum land-
búnaðarafurðum, sérstaklega kjöti, en það
brást honum sökum peningsfellis. Jóni Aðils
hefur sézt yfir þessa heimild, þegar hann
samdi rit sitt um einokunarverzlunina; þar er
Peder Andersens aldrei getið og eigi heldur,
að síld hafi nokkru sinni verið veidd hér og
söltuð til útflutnings á öldum einokunar. Mér
er ekki kunnugt um, hvaða kaupsvæði Peder
Andersen hefur haft, en ljóst er af heimild
þeirri, sem greinir frá síldarútgerð hans og
útflutningi, en hana tel ég mjög trausta,55 að
hann hefur haft sláturhöfn á leigu. Engin skil
kann ég á þessum manni, en get mér þess til,
að hér sé um að ræða Peder Andersen, sem
um nokkurn tíma var fulltrúi Gyldenlöve
stiftamtmanns og síðar Lárusar Gottrups lög-
manns.54
Margt bendir til þess, að vöðuselsgengd hafi
verið mikil fyrir Norðurlandi á fyrri hluta 17.
aldar og fram um 1660, en úr því virðist vöðu-
selurinn hverfa alveg hér við land. Hans verð-
ur ekki aftur vart fyrr en um 1700 og er þá
tekið að veiða hann á nýjan leik.55 Vöðusels-
afli var Norðlendingum lengi mikil búbót, en
nú bregzt hann á sama tíma og fiskur leggst
frá og búpeningur þeirra hríðfellur vegna
grasbrests.
Þótt hér hafi áður einungis verið getið um
þurrabúðafjöldann, sem lagðist í auðn á Snæ-
fellsnesi á árunum 1680-1701, svo og hús-
mannahúsin í Vestmannaeyjum, gætti hins
sama víðasthvar annars staðar, þar sem þurra-
búðir voru. Jafnframt féll þá niður bólseta á
fjölda grasbýla víðs vegar um land, en mest
á Norðurlandi. Ef til vill eiga rannsóknir eftir
að leiða í Ijós nákvæmari vitneskju um þetta
kuldaskeið hér á landi, en fremur er ósenni-
legt, að enn leynist margt heimilda sem veita
gleggri hugmynd um aflabrestinn á þessu
tímabili en þær, sem þegar eru kunnar. Ég
kann ekki skil á öðrum meiri og langfelldari
aflabresti úr ellefu alda sögu þjóðarinnar.
Ekki er ólíklegt, að mörgum manni við sjáv-
arsíðu á Islandi hafi verið svipað í hug og
Bjarna Sigurðssyni í Heynesi, samsveitung
Jóns Hreggviðssonar á Rein, þegar Bjarni leit
yfir auðu tómthúsin á Akranesi í júlímánuði
1706 og sagði: „Því eins mega þessi tómthús
upp aftur reisast, að Guð láti fiskirí lukkast,
svo bjargvæni sé þeim, er búa vildu. Engin
er hér byggðar né lífvæni önnur af jarðar-
magni.“5°
Æ G I R — 439