Ægir - 01.09.1997, Síða 33

SAMLEIÐ MEÐ ÍSLENSKUM SJÁVARÚTVEGI
við ísland. Þá varð enn að hefjast
handa um nýja uppbyggingu.
Skuttogarar og fiskveiðistjórnun
Undir lok 7. áratugarins stóð íslenskur
sjávarútvegur enn á ný á tímamótum.
Síldin, sem verið hafði burðarás út-
vegsins - og reyndar þjóðarbúskaparins
- undanfarinn áratug, var horfin vegna
ofveiði og sýnt, að síldveiðar yrðu ekki
hafnar að nýju í nánustu framtíð. Tog-
araútgerðin var í rúst og þótt mörg
síldarskipanna, sem smíðuð höfðu ver-
ið á 7. áratugnum, gætu snúið sér að
loðnuveiðum og önnur stundað línu-
og netaveiðar á vetrarvertíð, var öllum
ljóst, að ef sjávarútvegurinn ætti að
standa undir áframhaldandi uppbygg-
ingu samfélagsins á sama hátt og hann
hafði gert, yrði að hefja nýja sókn. Það
voru flestir sammála um að gera með
því að endurnýja togaraflotann, og nú
með nýtísku skuttogurum. í það verk-
efni var gengið af engu minni krafti en
í nýsköpunina á sínum tíma og á 8.
áratugnum var samið um kaup og
smíði á tugum nýrra skuttogara, sem
gerðir voru út frá höfnum víðsvegar
um land. Á 9. áratugnum komu svo
frystitogarar til sögunnar og jókst þá
veiði- og sóknargeta flotans enn frá því
sem áður var.
Þegar ráðist var í endurnýjun tog-
araflotans undir lok 7. áratugarins og í
byrjun þess 8., var öllum vitaskuld
ljóst, að tryggja yrði hinum nýja flota
aðgang að eins ríkulegri auðlind og
mögulegt væri. Stórir flotar erlendra
veiðiskipa höfðu um langan aldur
stundað umfangsmiklar veiðar hér við
land og þótt fiskveiðilögsagan hefði
tvívegis verið færð út frá stríðslokum,
seinast í tólf sjómílur árið 1958, dugði
það ekki til að tryggja íslenskum
stjórnvöldum óskoruð yfirráð yfir öll-
um mikilvægustu hrygningar- og upp-
eldisstöðvum fisks við landið, og enn
síður yfir öllum miðum. í því skyni var
fiskveiðilögsagan færð út í fimmtíu
sjómílur árið 1972 og síðan í tvö
hundruð sjómílur árið 1975. Af þeim
ráðstöfunum hlutust harðar deilur við
Breta og Vestur-Þjóðverja, en íslend-
ingar höfðu betur að lokum. Á mið-
nætti 30. nóvember 1976 hættu sið-
ustu bresku togararnir veiðum hér við
iand og Þjóðverjar hurfu af miðunum
árið eftir.
Þar með var tryggt að íslenski flot-
inn gæti setið einn að auðlindinni, en
brátt kom í ljós, að það dugði ekki til.
Afli jókst að vísu verulega á 8. áratugn-
um og í upphafi þess 9., en ungfiskur
var sífellt stærra hlutfall heiidaraflans
og þegar kom fram um miðjan 9. ára-
tuginn var Ijóst, að gengið hafði verið
of nærri helstu fiskistofnunum við
landið. Þá var kvótakerfið svonefnda
tekið upp, en aðrar aðferðir, sem
reyndar höfðu verið til að stýra fisk-
veiðum landsmanna, höfðu ekki skilað
nægum árangri. Um kvótakerfið verð-
ur ekki rætt sérstaklega hér, en flestir
munu geta verið sammála um að það
hafi skilað árangri.
Lokaorð
Þegar litið er yfir sögu íslensks sjávar-
útvegs á 20. öld, kemur margt athyglis-
vert og forvitnilegt í ljós, en það sem
fyrst vekur athygli er, hve miklar
sveiflur hafa gengið yfir atvinnugrein-
ina. Vélvæðingin, sem hófst á önd-
verðri öldinni, gjörbreytti útveginum á
skömmum tíma, og þegar kom fram
undir fyrri heimsstyrjöld má segja, að
hér hafi verið stunduð stórútgerð með
svipuðum hætti og í nágrannalöndun-
um. Á þessum tíma stóðu íslendingar
reyndar ýmsum nágrannaþjóðum sín-
um framar í útvegsmálum og má t.d.
nefna, að í Noregi komst togaraútgerð
mun síðar á legg en hérlendis.
Hin hraða uppbygging og velgengni
sjávarútvegsins á fyrstu áratugum ald-
arinnar hafði mikil áhrif á allt atvinnu-
líf landsmanna og þróun byggðar í
landinu. En ský dró skjótt fyrir sólu og
erfiðleikarnir á 3. og 4. áratugnum
höfðu mikil og djúpstæð áhrif í sjávar-
byggðum. Atvinnuleysi kreppuáranna
skildi eftir djúp sár í þjóðarvitundinni
og réð miklu um ákvarðanir og atferli
ráðamanna eftir síðari heimsstyrjöld.
Uppbygging sjávarútvegsins á nýsköp-
unarárunum miðaði ekki síst að því að
treysta atvinnulíf og byggð um allt
land og sama máli gegndi um hið
mjög svo umdeilanlega kerfi, sem tekið
var upp á 6. áratugnum, þar sem báta-
útgerðinni var hyglað, en togaraút-
gerðin látin grotna niður. Uppbygging
skuttogaraflotans á 8. og 9. áratugnum
miðaði í raun að sama marki, að
treysta byggð og atvinnulíf sem víðast
um landið.
í fræðilegri umræðu er fiskveiði-
þjóðum við norðanvert Atlantshaf
stundum skipt í tvo hópa: fiskiauðugar
og fiskisnauðar þjóðir. Fiskiauðgar þjóð-
ir búa við auðug fiskimið, fiskveiðar og
fiskvinnsla gegna miklu hlutverki í
efnahagslífi þeirra, sjávarafurðir eru
þeim mikilvæg útflutningsvara og fisk-
veiðifloti þeirra þarf ekki að sækja út
fyrir heimamið til veiða.
Fiskisnauðar þjóðir eru þær fisk-
veiðiþjóðir hins vegar nefndar, sem
ekki hafa nægan fisk á heimamiðum,
en þurfa að sækja á fjarlæg mið og
jafnframt að flytja inn fisk til að full-
nægja þörfinni á heimamarkaði.
Bretar voru allt frá því á miðöldum
dæmigerðir fyrir fiskisnauðar þjóðir,
en íslendingar voru öldum saman
fiskiauðug þjóð. Svo var enn er vél-
væðing hófst í íslenskum sjávarútvegi,
og reyndar allt fram á 9. áratug þessar-
ar aldar. Þá fóru afleiðingar ofveiði og
stjórnleysis í fiskveiðum að koma í ljós
og til þess að geta nýtt afkastagetu
veiðiflotans og fiskvinnslufyrirtækja
sem best og flutt út meiri fisk en fáan-
legur var á heimamiðum, urðu íslend-
ingar að hefja veiðar á fjarlægum mið-
um í stórum stíl og jafnvel að flytja
inn fisk af erlendum veiðiskipum til
vinnslu. Voru íslendingar á leiðinni i
hóp fiskisnauðra þjóða, aðeins níu
áratugum eftir að véivæðing hófst í
íslenskum sjávarútvegi?
mm 33