Heilbrigðismál - 01.03.1981, Blaðsíða 5

Fötlun og örorka
Grein eftir
Hauk Þórðarson
Fötlun nær eftir umfangi allt frá
minni háttar líkamságalla eins
manns til himinhrópandi líkamlegs
eða andlegs bjargarleysis annars og
alls þar á milli. Fötlun er auk þess
samfélagsmál sem höfðar eða ætti
að höfða til samábyrgðarskyns
manna. Samt er ljóst að vissir sam-
félagsþættir stuðla að auknum
áhrifum fötlunar bæði á þann sem
fatlaður er, fjölskyldu hans og
nánasta umhverfi. Ástæðan er
fólgin i því að með aukinni fjöl-
breytni nýtist samfélag oft síður
þeim sem búa við skerta færni og
gjarnan mótar tæknivæðing sam-
félagslögmálin á þann veg að fatl-
aðir lenda sjálfkrafa utangátta.
Fullyrða má að fötlun er a. m. k.
þrennt í senn: hún er mein einstaks
manns, hún er áfall og álag á hans
nánustu og hún er úrlausnarefni
samfélagsins. Því er ljóst að einföld
skilgreining á orðinu fötlun er ekki
auðfengin og nærtæk, að ekki sé
talað um faglega skilgreiningu.
Almennt er talið að orðið fötlun
sé samstofna orðinu fetill, en það
merkir band eða borða sem ætlað
er að styðja lasburða handlegg og
því hefur upphafleg merking orð-
anna fatlast, fatlaður og fötlun án
efa verið tengd líkamlegum ann-
mörkum, sýnilegum, einkunt þeirn
sem hefta eða breyta hreyfingum,
t. d. notkun handlima, göngulagi
o. s. frv.
Af fötlunarlýsingum í Islend-
ingasögum er m. a. Ijóst að líkam-
leg fötlun var algeng í þá daga, ekki
síður en nú og óspart notuð til við-
urnefnis. Án efa hafa sum þeirra
verið ætluð til hnekkis, önnur
e. t. v. til álitsauka, sum hvorugt,
heldur til auðkennis. Ráða má af
ýmsunt heimildum að áður fyrr
hafi ekki verið reynt að flokka hin-
ar ýmsu gerðir líkantlegra ágalla
undir samheiti, t. d. fötlun, heldur
hafi sú verið málvenjan að nefna
hverja líkamlega meinsemd sínu
nafni.
Það fór lítið fyrir ntannúðarmál-
um fyrr á öldum og örkumla fólk
naut ekki mannúðar fremur en
aðrir. Síðar óx mannúð fiskur um
hrygg og fengu þá örkumla menn
notið hennar sem aðrir. Af mannúð
kontu líknarfélög fram á sjónar-
sviðið, góðra gjalda verð á sínum
tínia, og síðar styrktarfélög. Enn
síðar, raunar á okkar dögum,
mynduðu fatlaðir eigin félög. Þró-
un af þessu tagi sem er eðlileg á
allan hátt hefur leitt af sér þörf
nýrra orða og hugtaka, sem er í
fullu samræmi við stefnu tímans,
m. a. samheita um hvaðeina, hvort
sem slík samsöfnun á rétt á sér eða
ekki. Hafa ber í huga að stefna nú-
tímans er sú að aðgreina ekki ein-
staklinga í hópa og gildir það einn-
ig um fatlaða, heldur santlaga þá
öðrum í samfélagi manna. Vera má
að nákvæmnisleg skilgreining á
hugtaki eins og fötlun stuðli að að-
skilnaði þeirra sem undir hana falla
og kalli í huga fólks á skarpari af-
mörkun hópsins en ella.
Nú er það enn svo að í huga
margra eru þeir einir fatlaðir sem
eiga erfitt með hreyfingar. Aðrir
skilja fötlun eftir víðari sjónarmið-
um, að einnig þeir séu fatlaðir sem
búa við umtalsvert raskaða starf-
semi líffæra annarra en hreyfifæra,
svo sem skynfæra, hjarta, lungna,
nýrna, meltingarfæra o. s. frv. Fáir
telja geðsjúkleika til fötlunar enda
þótt geðsjúkir séu oft á tíðum mest
skertir allra vanheilla til alntennrar
samfélagsþátttöku, atvinnu, efna-
hagssjálfstæðis og annarra þátta
mannlífs.
Það er Ijóst öllum sent til þekkja
að bæði hérlendis og erlendis er
margvíslegui ruglingur manna á
meðal um skilning og túlkun orða
og hugtaka yfir ástand sem verður
til í kjölfar sjúkdóma eða slysa.
Nægir að benda á misjafnan skiln-
ing sem lagður er í orð eins og
vangefni, þroskahefting, hreyfi-
Fréttabréf um HEILBRIGÐISMÁL 1/1981 5