Heilbrigðismál - 01.03.1984, Blaðsíða 10

mislingaveiran og hettusóttarveiran,
svo eitthvað sé nefnt. í hópi RNA-
veira eru líka svokallaðar retró-
veirur, sem valda krabbameini í fjöl-
mörgum dýrategundum. Þrátt fyrir
mismunandi samsetningu og upp-
byggingu er það öllum veirum sam-
eiginlegt, að þær eru snýklar á þeim
frumum sem þær sýkja, þ.e. hýsil-
frumum sínum. Vegna einfaldrar
uppbyggingar sinnar verður veiran
að færa sér í nyt efnaskiptaferli
frumunnar til veirunýmyndunar eða
fjölgunar. Þessum samskiptum lýkur
yfirleitt með því að fruman deyr, en
fjöldi nýrra veiruagna fer út í um-
hverfið, þar sem þær geta sýkt aðrar
frumur. Samskipti veira og frumna
geta þó verið af öðrum toga spunn-
in. Stundum leggjast veirurnar í
Rafeindasmásjármynd af frumu sem
sýkt hefur veriS meS adenóveiru (úr
flokki DNA-veira). Myndin sýnir
hluta af frumu og sést kjarninn (K)
greinilega fyrir miSri mynd. Ef
grannt er skoSaS má sjá aS kjarninn
er fullur af veiruögnum (V) sem
koma fram eins og örsmá korn í
reglulegum kristöllum. Myndin sýnir
vel stærSarhlutföllin á milli meSal-
stórrar veiru og hýsilfrumu hennar.
Stækkunin er um sextánþúsundföld.
dvala innan frumnanna og gera
þeim, að því er virðist, ekkert mein.
I sumum tilfellum geta veirurnar
breytt hýsilfrumunni í illkynja
krabbameinsfrumu.
Veirur og krabbamein. Það var
árið 1908 sem fyrst var sýnt fram á
að veirur gátu valdið krabbameini.
Pá tókst Dönunum V. Ellerman og
O. Bang að sýkja heilbrigða kjúk-
linga með síund (extract) úr kjúk-
lingum með hvítblæði (leukaemia)
Þessi veira er nú í hópi retróveira.
Nokkrum árum seinna, eða 1911,
tókst P. Rous að sýkja kjúklinga
með síund úr kjúklingum með sark-
mein (sarcoma). Hér var einnig um
retróveiru að ræða. Menn sinntu
þessum niðurstöðum lítið í fyrstu og
það var ekki fyrr en árið 1932, þegar
R.E. Shope tókst að sýna fram á að
bandvefs- og þekjuæxli (papilloma) í
kanínum var af völdum veiru (papó-
vaveiru), að skriður komst á rann-
sóknir á krabbameinsvaldandi veir-
um. Árið 1936 markaði tímamót
þegar J.J. Bittner sýndi fram á að
krabbamein í brjóstkirtli músa or-
sakaðist af veiru (retróveiru), sem
fluttist frá móður til dóttur með
móðurmjólkinni. Þetta var í fyrsta
sinn sem staðfest var að krabbamein
í dýrum gæti verið smitsjúkdómur.
Allar götur síðan hafa krabba-
meinsvaldandi veirur verið mikið
rannsakaðar og þekktar eru fjöl-
margar veirur sem vitað er með vissu
að valda krabbameinum í dýrum.
Árið 1951 sýndi L. Gross fram á að
hvítblæði í músum stafaði af völdum
veiru (retróveiru) og sex árum síðar
einangruðu Stewart o.fl. polyoma-
veiru (papóvaveiru), sem veldur
fjölmörgum mismunandi æxlum í ný-
fæddum músum.
Veirur og krabbamein í mönnum.
Það var árið 1964 sem Englendingur-
inn M. Anthony Epstein og sam-
starfsmenn hans sýndu fram á
herpesveiru (Epstein-Barr veiruna) í
svonefndu Burkitt's lymphoma, og
má segja að það hafi verið í fyrsta
skipti sem ákveðin veira var orðuð
við krabbamein í mönnum. Ekki er
hægt að beita sömu aðferðum við
rannsóknir á krabbameinsvaldandi
veirum í mönnum og gert hefur ver-
ið í dýrum. Þær aðferðir, sem gefist
hafa best í dýrum, hafa einfaldlega
byggst á því að staðfesta að viðkom-
andi krabbamein sé smitandi, þ.e.
með því að einangra veiruna, auð-
kenna hana og sprauta henni inn í
heilbrigð dýr. Þannig hefur verið
sýnt fram á að fjölmargar mismun-
andi veirur valda krabbameini í ýms-
um dýrategundum. Slíkum aðferð-
um er augljóslega ekki hægt að beita
þegar maðurinn á í hlut. Það verður
því að byggja frekar á óbeinum upp-
lýsingum. Hægt er að sýkja ýmsar
dýrategundir náskyldar manninum,
t.d. ýmsar apategundir, og athuga
hvort fáist fram krabbamein svipað
þeim sem viðkomandi veira er talin
valda í mönnum. Einnig er hægt að
sýkja mannafrumur í rækt. Faralds-
fræðilegar athuganir hafa tengt
ákveðin krabbamein ákveðnum
veirum. Þá hafa menn athugað sýni
úr illkynja æxlum í rafeindasmásjá
og leitað að veirum. Margar veirur
hafa uppgötvast á þann hátt. Með
ýmsum lífefnafræðilegum aðferðum
er hægt að athuga hvort erfðaefni
ákveðinna veira er til staðar inni í
æxlisfrumum, og hvort erfðaefni
veirunnar er tjáð (expressed). Þau
prótein sem veiran ákvarðar má ein-
angra og auðkenna, og í mörgum
tilvikum má rekja krabbameins-
hvetjandi verkun ákveðinna veira til
starfsemi veirusérvirkra (virus-spec-
10 HEÍLBRIGÐISMÁL 1/1984