Heilbrigðismál - 01.03.1989, Blaðsíða 22

HEILBRIGÐISMÁL / Ljósmyndarinn (Jóhannes Long)
Matarhefð og manneldisstefna
Hvaða ályktanir má draga af áhrifum mataræðis
á lífsafkomu fólks á fyrri tíð?
Grein eftir Stefán Aðalsteinsson
Maturinn er hverjum manni lífs-
nauðsyn. Pað virðist óþarfi að gera
þessa sjálfsögðu staðreynd að um-
talsefni í landi þar sem einn þáttur
efnahagsvandans nú er of mikil
framleiðsla á mat. Þegar betur er
að gáð er þó ekki nema rúmlega
ein öld síðan íslendingar létu lífið í
harðindum af beinum matarskorti.
Á þeim tíma sem ísland byggðist
var hér gott undir bú. Þá voru hag-
ar fyrir kvikfé nægir og veðurfar
hagstæðara en síðar varð. Korn-
rækt var stunduð hér í einhverjum
mæli fyrstu fjögur hundruð ár
byggðar í landinu.
Afurðir búfjárins
ísland hefur frá öndverðu verið
búfjárræktarland. Hér bjó fjöl-
skyldan ásamt vinnufólki á af-
mörkuðu eignarlandi eða leigu-
landi sem nytjað var af fremsta
megni til að afla matar handa
heimilinu.
Undirstaða mannlífs á íslandi
var föst búseta, búfé, beitiland og
heyskapur. Afurðir búfjárins voru
lang veigamesti þátturinn í matar-
æðinu fram eftir öllum öldum.
Veiðiskapur var nýttur eins og
tök voru á hverju sinni. Fasta bú-
setan leyfði ekki sókn í veiðiskap
nema um takmarkaðan veg og hér
mynduðust ekki þéttbýlisstaðir
sem byggðu á útgerð fyrr en á síð-
ustu öld.
Vandi sjávarplássa
Líklegt má telja að ógnirnar sem
gengu yfir þurrabúðarfólk í ver-
stöðvum í hallærum hafi hamlað
verulega gegn þéttbýlismyndun
við sjóinn á fyrri öldum.
Hannes Finnsson biskup segir
m.a. um þetta í riti sínu Mannfækk-
un af hallærum: „Opt hefir bærileg-
ur eða góður fiski-afli verið og þó
hallæri með manndauða. Aldrei
manndauði af hallæri með bærileg-
um heyskap og hans góðri nýt-
ingu."
I Fitjaannál segir frá því að árið
1700 hafi orðið mikið hallæri um
allt land og þó mest fyrir norðan:
„Þá gekk yfir hneppusótt, helzt
með sjósíðunni, á því fólki sem
lifði við einsömul fiskæti og vatn,
fékk vatnsbjúg í tannholdið, and-
litið og liðamót líkamans, svo það
hnepptist. . . . Mörgum batnaði þá
fengu endurnæringu." Hneppu-
sótt mun hafa verið skyrbjúgur á
mjög háu stigi. Skyrbjúgs er víða
getið við sjávarsíðuna áður fyrr.
C-vítamín úr sauðamjólk
í bókinni „Manneldi og heilsufar í
fornöld" gerir Skúli V. Guðjónsson
grein fyrir helstu einkennum á
mataræði fslendinga samkvæmt
því sem lesa má út úr fornnorræn-
um bókmenntum. í umfjöllun
sinni um C-vítamín segir Skúli:
„Þegar þess er gætt, að áður fyrr
voru engar kartöflur og lítið græn-
meti, leikur oss forvitni á að vita,
hvernig menn fullnægðu C-víta-
mínþörf sinni. Það hlýtur að vera
fróðlegt, eða öllu heldur óskiljan-
legt þeim, sem telja þessi matvæli
helstu C-vítamíngjafa vora."
í nýlegum rannsóknum, sem
gerðar voru á Rannsóknastofnun
landbúnaðarins, kom fram að
meira en þrefalt meira C-vítamín er
í sauðamjólk en kúamjólk. í riti um
rannsóknirnar segir: „Samkvæmt
mælingunum getur einn lítri af
22 HEILBRIGÐISMÁL 1/1989