Heilbrigðismál - 01.03.1989, Qupperneq 30

Sjúkdómanöfn fyrir tvö hundruð árum
Áta, elliglöp, heimsótt, kvensemi og tannæta
Fyrir tveim öldum var gefið út í
Kaupmannahöfn tímarit sem hét
„Rit þess konúngliga íslenzka lær-
dómslistafélags". Alls komu út
fimmtán árgangar en í níunda og
h'unda árgangi, 1789 og 1790, var ít-
arleg grein eftir Svein Pálsson
lækni undir heitinu „Registr yfir ís-
lenzk Siúkdóma nöfn". Þar telur
hann upp nokkur hundruð nöfn
og skýrir þau. Tilgangur Sveins var
meðal annars „at sýna, svo lángt
sem þetta tekr, ordríki hinnar ís-
lenzku túngu, er einna mest lætr
sig í liósi í ment þessari, fremr ödr-
um". Hér verða birt sýnishorn úr
þessari skrá (stafsetningu hefur
verið breytt til núh'ma horfs). - jr.
Áblástur (Pustulæ labiorum) er
mjög áþekkur munnsviða, mis-
munurinn er þessi: Að séu bólurn-
ar einasta á vörunum kallast það
áblástur, en komi þær á tunguna
eða annars staðar innan í munninn
heitir það munnsviði. Bólur þessar
koma oft mjög á óvart, þess vegna
hafa hinir gömlu meint að fylgjur,
andar eða aðrar ósýnilegar vofur
blási þeim á mann, hefur þá mein-
ingu styrkt að meðan bólan er að
koma finnst oft þvílíkast sem sval-
ur blær komi á holdið eða mann
taki í hvar bólan ætlar að koma, er
allt hefur sínar náttúrulegu orsak-
ir.
Aðsókn kallast bæði þá einn lætur
illa í svefni sem og hvert og eitt að-
svif og kast er hastarlega yfirfellur
einn eða annan, og sér í lagi börn,
og hvar menn ei vita neina orsök.
Þannig verða börn á einu auga-
bragði gagntekin af velgju og upp-
köstum, rétt upp úr þurru, það
kallast almennt aðsókn; fylgir
þessu, sem hinu fyrra tilfelli, hjá-
trúarfullur þanki á stundum, þó af
náttúrulegum orsökum leiði.
Ástir (Nebulæ ungvium) eru
hvítir blettir og rákir í nöglunum
sem koma bæði þá þær merjast og
eins líka þegar einhvern punkt
þeirra brestur hið náttúrulega við-
urværi, orðið hefur sinn uppruria
af því að fólk segir, að gamni sínu,
að svo margar ástir sem einn eða
ein hefur í nöglum svo marga hafi
hann eða hún vini eða hjávini.
Ásvelging, þegar maður kyngir
einhverju þunnu og nokkuð af því
fellur inn í barkann ertast vöðva-
taugar barkakýlisins, þar náttúr-
unnar herra hefur þeim það em-
bætti á hendur falið að verja því er
niður skal rennast að fara afvega
og inn í andrúmið, hvað ef skeður
má það annað tveggja ganga um
nasir út eða upp aftur í munninn,
hvar af oftlega leiðir hinn ákafasta
hósta og þar á ofan vellu og of-
stopa blóðsins; þegar svo ber undir
heitir að manni svelgist á . . .
Áta, átumein, jötu- eða jetukaun
(Carcinoma, cancer), nefnist og
svo krabbi og krabbamein af þeim
mörgu vognöglum og krókóttu
holum sem ná út í holdið frá sjálfu
höfuðsárinu; etur mein þetta og
fortærir bæði hinum hörðu sem
blautu pörtum líkamans og hefur
að því leyti jafna illsku sem beináta
og holdfúi til samans. Bæði íslend-
ingar og aðrir hafa smíðað sér að
lifandi ormar væru skriðnir eða
kviknaðir í holdinu, og ráðið það
bæði af banvæni sársins og fiðringi
þeim er oft kemur í meinið framan
af, er þeir kalla skrið. Aðgætt hafa
og íslendingar að krabbameinið
byrjar sem oftast með beri eða brisi
(Schirrho), einkanlega í andliti og
brjóstum kvenna. Að leggja lifandi
jötunuxa, krufðar mýs og annað
illyrmi við ber þessi í fyrstu skal
einatt hafa vel gefist, og verður því
eigi með öllu neitað að svo komnu.
Berserksgangur (Furor Athlet-
icus); þessi tegund af æði sem að
miklu leyti mun orsakast hafa af
háttheldi og ótömdum geðsmun-
um forfeðra vorra, er lagst hefur í
ættir lengi fram eftir tímum, hefur
farið minnkandi með kristniboðinu
og hinum mildari siðum, þó mun
hann ekki með öllu útdauður úr
náttúrufari sumra . . .
Bólusótt (Febris variolosa) er al-
mennari orðin úti á íslandi en frá
þurfi að segja.
Bragðleysi (Pallor) kallast þá einn
er hvítari ellegar bleikari yfirlitum
en svarar náttúrulegri hreysti lífs-
andanna og blóðsins, hvort heldur
það kemur af hræðslu, sóttum,
öngvitum eða þvílíku . . .
Bríxl (Callificatio offium); þegar
eitt beinbrot læknast kalla menn að
beinið bríxli saman og þann stað
hvar brotið var, er oftast ber lítið
meira á en annars staðar, bríxl.
Draumleysi (difficultas somni-
andi) er, sem andfælur eða draum-
órar, að sönnu ekki sjúkdómur
heldur tilfelli eða andvari þeirra,
þetta vissi og Haraldur konungur
Sigurðarson og því sagði hann við
ekkjuna, er leitaði ráða hans syni
sínum, að engum manni hlýddi að
vera draumstoli . . .
Ekki (Planctus anhelosus v. Con-
vulsivus) heitir sú ofsa hræring er
við fjarskalegan grát íkemur þá
■* VL ;
; ?' , s. p.
, * r . 3t e ð i f t«
& V'* •
3§!cnaí Siii.fíióma H9fn., r i,:==:=
30 HEILBRIGÐISMAL 1/1989