Heilbrigðismál - 01.03.1993, Qupperneq 13

Sigfus Eymundsson (Þjóöminjasafnið)
Landlæknaþættir / Jón Hjaltalín 1855-1881
Fyrsti forstöðumaður Læknaskólans
Grein eftir Þórarin Guðnason
Árið 1855 andaðist Jón Thorsten-
sen landlæknir sem hefur manna
lengst haft það embætti á hendi eða
hálfan fjórða áratug og eftirmaður
hans varð Jón Jónsson Hjaltalín.
Hann fæddist 1807 í Saurbæ á
Hvalfjarðarströnd en faðir hans var
sóknarprestur þar (síðar á Breiða-
bólstað á Skógarströnd) og afkasta-
mikill ljóðasmiður, orti sálma og
rímur og 56 tíðavísur (annál) fyrir
árin 1779-1834. Prestssonurinn ungi
fór í Bessastaðaskóla, síðan í lækn-
isnám hjá Jóni Thorstensen 1830-34
og aflaði sér að því búnu fram-
haldsmenntunar í Kaupmannahöfn
og Þýskalandi en þar varði hann
doktorsritgerð um holdsveiki. Hon-
um dvaldist alllengi í Danmörku,
var um hríð læknir við hersveit
kóngsins og rak vatnslækninga-
stofnun á austurströnd Sjálands í
nokkur ár.
Sumarið 1840 sigldi hann til ís-
lands og gerði athuganir á holds-
veikinni og ellefu árum síðar kom
hann hingað á vegum stjórnarinnar
til þess að rannsaka brennisteins-
námur og bráðapest í sauðfé. Þá
settist hann að á Eyrarbakka, átti
þar heima í fjögur ár og ferðaðist
um landið.
Honum hafði lengi verið ljóst
hverra breytinga í heilbrigðismál-
um var brýnust þörf, enda hófst
hann þegar handa á þeim vettvangi
sem landlæknir og átti því láni að
fagna að sjá ávöxt starfa sinna áður
en lauk. Efst í huga var honum
læknafæðin og um hana skrifaði
hann skýrt og skorinort í „Ný fé-
lagsrit" rúmum áratug áður en
hann varð landlæknir. Um það leyti
voru ekki nema tíu Iæknar á land-
inu og stundum raunar færri. Upp
frá því hamraði hann jafnt og þétt á
þeirri skoðun sinni að læknarnir
væru allt of fáir. Eina ráðið til að
bæta úr því væri að koma á reglu-
bundinni læknakennslu og stofna
sjúkrahús þar sem sú kennsla færi
fram. Árið 1860 hóf hann að kenna
læknisefnum á eigin spýtur, eins og
flestir forverar hans höfðu gert, og
hélt því áfram uns honum og fleiri
góðum mönnum tókst að fá
Læknaskólann stofnaðan 1876.
Hann var sjálfur forstöðumaður en
fékk tvo lækna sér til aðstoðar við
kennslu.
Tíu árum áður hafði fyrsti spítali
landsins tekið til starfa í gömlu
húsi á horni Kirkjustrætis og Að-
alstrætis í Reykjavík (Kirkjustræti
2) og í því var skólinn í átta ár en
fluttist þá ásamt spítalanum í ný-
reist Sjúkrahús Reykjavíkur við
Þingholtsstræti númer 25. Sú bygg-
ing stendur enn og hefur lengstum
verið nýtt sem sjúkrastofnun af ein-
hverju tagi; var um skeið nefnd
Farsóttahúsið. Úr Þingholtsstræti
fór Læknaskólinn í veglegt sjúkra-
hús sem reis á Landakotstúni sum-
Þessa mynd af Jóni Hjaltalín land-
laekni tók Sigfús Eymundsson
ljósmyndari. Síðar var gerð teikn-
ing eftir myndinni og var hún
fyrst birt með æviágripi Jóns í
Andvara árið 1885.
arið 1902 og hafði þar aðsetur í níu
ár. Háskóli íslands var stofnaður
1911 og urðu þá skólar lækna,
presta og lögfræðinga deildir í hon-
um og áttu heima í Alþingishúsinu
upp frá því og þar til háskólabygg-
ingin á Melunum tók við þeim
1940. Meðan Háskólinn átti athvarf
í þrengslunum í þinghúsinu og æ
síðan hefur mikill hluti lækna-
kennslunnar farið fram í sjúkrahús-
um höfuðborgarinnar og öðrum
heilbrigðisstofnunum, eins og eðli
málsins krefst.
Hjaltalín landlæknir var konung-
kjörinn þingmaður í tvo áratugi og
er líklegt að það hafi Iétt honum
róðurinn í baráttunni fyrir bættri
heilbrigðisskipan, en þegar hann
lét af störfum 1881, einu ári áður en
hann féll frá, voru yfir tuttugu
læknar á landinu og hann hafði
kennt nítján þeirra ýmist fyrir eða
eftir stofnun Læknaskólans.
Jón Hjaltalín hafði mörg járn í
eldinum. Þeir Björn Gunnlaugsson
leituðu að kalki í Esjunni og fundu
nóg til að nýta sem steinlím þegar
húsveggir voru hlaðnir úr grjóti.
Jón var duglegur að semja bækur
og ritgerðir til leiðbeiningar fyrir
almenning um sjúkdóma manna og
dýra og gaf út tímaritið Heilbrigð-
istíðindi í nokkur ár. „Lækninga-
bók um þá helstu kvilla á kvikfén-
aði, samantekin fyrir Islendinga og
löguð eftir þörfum þeirra," sem
kom út í Kaupmannahöfn 1837,
sýnir best áhuga hans á dýralækn-
ingum. Er því síst að undra að
hann dróst fljótlega inn í illvígar
deilur sem upp komu þegar fjár-
kláði herjaði á sauðpening bænda á
fyrstu landlæknisárum hans. Þessi
vágestur hafði reynst þjóðinni
þungur í skauti tæpum hundrað ár-
um áður, en taliö er að hann hafi þá
flust til landsins með útlendum
hrútum sem fengnir voru til kyn-
bóta austur í Flóa. Kláðinn barst
víða um land og tókst ekki að
útrýma honum fyrr en yfirvöld
HEILBRIGÐISMÁL 1/1993 13