Heilbrigðismál - 01.03.1993, Blaðsíða 32

Krabbameinslyf úr jurtaríkinu
Ymis plöntulyf hafa reynst vel og ný lyf gefa góðar vonir
Grein eftir Kristínu Ingólfsdóttur
Miklar vonir eru bundnar við
nýtt krabbameinslyf, taxól (pakli-
taxel), sem unnið er úr trjáberki
ýviðar frá Kyrrahafsströnd Banda-
ríkjanna (Taxus brevifolia, Pacific
yew). Lyfið er væntanlegt á markað
innan skamms og bætist þá í hóp
þeirra nútímalyfja sem eiga rætur
að rekja til náttúrunnar. Auk
krabbameinslyfja eru í þessum
hópi ýmis verkjastillandi lyf, hjarta-
lyf, vöðvaslakandi lyf, augnlyf,
segavarnalyf og húðsjúkdómalyf,
svo dæmi séu tekin. Hér verður
sjónum beint að taxóli og öðrum
krabbameinslyfjum sem unnin eru
úr jurtaríkinu.
Lyf úr ýviði
Nýja krabbameinslyfið taxól
(paklitaxel), sem eins og áður segir
er unnið úr Kyrrahafsýviði, hefur
einkum reynst vel við meðferð á
Iungnakrabbameini, brjóstakrabba-
meini og krabbameini í eggjastokk-
um. Eftirspurn eftir taxóli er nú
langt umfram framboð og skortur á
efninu hefur helst háð klíniskum
rannsóknum. Astæðan fyrir þessu
er að fella þarf trén til að unnt sé að
vinna efnið úr berkinum. Af einu
ýviðartré fást einungis um 650 mg
af taxóli og því augljóst að ekki
verður hægt að treysta eingöngu á
börk ýviðarins sem uppsprettu
taxóls í framtíðinni. Skógræktar-
yfirvöld í Bandaríkjunum hafa veitt
tímabundið leyfi til að fella allt að
þrjátíu þúsund tré árlega til að
tryggja framboð á taxóli meðan
verið er að leita nýrra leiða til að
vinna efnið á hagkvæman hátt.
Bandaríska krabbameinsstofnun-
in (National Cancer Institute, NCI)
hefur sett það sem forgangsverk-
efni að beita sér fyrir því að nýjar
leiðir verði fundnar til að mæta
vaxandi eftirspurn eftir taxóli. Sem
dæmi um vinnsluaðferðir sem ver-
ið er að þróa má nefna einangrun
taxóls úr barrnálum ýviðar og ann-
arra trjáa af sömu ættkvísl. Þótt
styrkur taxóls í barrnálum sé hlut-
fallslega mun minni en í berki, hef-
ur þessi vinnsluaðferð þann kost að
ekki þarf að fella trén. Einnig má
nefna tilraunir til að framleiða efnið
með vefjaræktun og rannsóknir
sem beinast að vinnslu efnisins frá
grunni með samtengingu. Búast má
við að erfitt reynist að finna hag-
kvæma leið til að samtengja taxól
þar sem efnabyggingin er mjög
flókin. Betri árangur hefur náðst
við þróun aðferðar til að framleiða
taxól með hálf-samtengingu úr hrá-
efnum, sem einangruð eru úr barr-
nálum ýmissa trjáa af þessari ætt-
kvísl.
Að lokum má nefna að með hálf-
samtengingu hefur tekist að búa til
nýtt æxlishemjandi efni sem er ná-
skylt taxóli. Hér er um að ræða efn-
ið taxóter, sem er gert úr hráefninu
bakkatín III, sem er einangrað úr
nálum barrlindar (Taxus baccata).
Þessi planta er náskyld Kyrra-
hafsýviði en vex einkum í Evrópu.
Fyrstu niðurstöður úr klíniskum
krabbameinsrannsóknum á þessu
nýja efni Iofa góðu, en of snemmt
er að segja til um lokaárangur.
Lyfjaplöntur
Lyfjaplantan Catharanthus roseus,
(áður nefnd Vinca rosea), sem á ís-
lensku nefnist haustlauf, er nú án
efa drýgsta uppspretta krabba-
meinslyfja úr jurtaríkinu. A mark-
aði eru þrjú skráð krabbameinslyf
sem unnin eru úr þessari plöntu.
Lyfin vinkristín (sem skráð er undir
sérhcitunum Oncovin og Vincrist-
ine Lederle) og vinblastín (Velbe)
eru einangruð úr þessari plöntu, en
hún er ræktuð víða um heim.
Vinkristín er notað við hvítblæði í
börnum, og í fjöllyfjameðferð með
öðrum lyfjum gegn lungnakrabba-
meini og mörgum öðrum illkynja
sjúkdómum. Vinblastín er notað
Hvemig em lyf framleidd?
Algengast er að lyf séu verk-
smiðjuframleidd, þ.e. unnin frá
grunni með efnafræðilegum
hætti, svokallaðri samtengingu
(synthesis). Krabbameinslyfin
metótrexat, melfalan og cispla-
tín eru til dæmis öll framleidd
með þessum hætti.
Önnur lyf eru náttúruefni
sem eru einangruð úr náttúr-
unni, ýmist úr plöntum, dýrum
eða örverum. Af krabbameins-
lyfjum sem unnin eru úr örver-
um, má nefna doxórúbicín,
aklarúbicín, epírúbicín og
bleómýcín. Allt eru þetta
frumueyðandi sýklalyf sem
unnin eru úr örverum af
Streptomyces-ættkvísl.
Af öðrum aðferðum sem not-
aðar eru við lyfjaframleiðslu má
nefna vinnslu lyfja úr náttúru-
legum hráefnum, svokallaða
hálf-samtengingu (semi-syn-
thesis). Sem dæmi um slík lyf
má nefna steralyf, m.a. bólgu-
eyðandi stera og kynhormóna.
Þessi lyf eru gerð úr flóknum
efnum sem unnin eru úr plönt-
um. Sum krabbameinslyf eru
unnin á þennan hátt, t.d. vind-
esín og etópósíð.
A síðustu tíu árum hefur
framleiðsla lyfja með erfðatækni
(genetic engineering) orðið
möguleg. Með þessari tækni er
hægt að framleiða í stórum stíl
efni sem myndast í örlitlu
magni í lífverum og ekki er hag-
kvæmt að einangra. Sykursýkis-
lyfið insúlín og ónæmisörvandi
lyfin alfa-interferón og interleu-
kín-2, sem notuð eru í krabba-
meinslækningum, eru fram-
leidd með þessum hætti.
K.I.
32 HEILBRIGÐISMÁL 1/1993