Heilbrigðismál - 01.06.1993, Qupperneq 10

Landlæknaþættir / Jón Sveinsson 1780-1803
Af hverju varð Nesstofa ekki spítali?
Grein eftir Þórarin Guðnason
Fyrsti landlæknirinn var Bjarni
Pálsson og sat í Nesi við Seltjörn.
Þegar hann féll frá haustið 1779 tók
Jón Einarsson, nemandi hans og að-
stoðarlæknir síðustu árin, við starf-
inu og sinnti því í rúmt ár á vegum
Rannveigar ekkju Bjarna án þess að
vera settur eða skipaður. Þá kom
Jón Sveinsson nýbakaður frá Höfn
og var landlæknir til dauðadags
eða í 23 ár.
Hann fæddist 1752 á Munka-
þverá í Eyjafirði, sonur Sveins
Sölvasonar lögmanns og Málmfríð-
Jón Sveinsson landlæknir skrifaði
nokkrar greinar í Rit þess íslenska
lærdómslistafélags í lok átjándu
aldar. Ein greinin hét „Avísan um
hin ódýrustu og einföldustu lækn-
ismeðöl." Þar sagði hann meðal
annars: „Kalt vatn hefur eina upp-
hvetjandi, styrkjandi og aðherð-
andi verkun, gjörir því stórt gagn í
sjúkdómum er leiða af líkamans
og einkanlega sinakerfisins lin-
leika; sjaldan brúkast það mikið
innvortis . . . ófyrirvarandis hellt
yfir höfuðið stillir það ofsa reiði,
einkanlega kvenfólks."
ar konu hans en hún var sýslu-
mannsdóttir frá Grenivík. Ungur
var Jón settur til bókar og útskrif-
aðist tvítugur úr heimaskóla af
Hálfdáni Einarssyni rektor á Hól-
um. Eftir það lá leiðin inn í Hafnar-
háskóla og þaðan lauk hann lækna-
prófi í mars 1780. I nokkra mánuði
var hann yfirlæknir í danska sjó-
hernum en síðan skipaður land-
læknir hér heima.
Ofanverð átjánda öldin var
ómild landsins börnum. Hver harð-
indahrinan rak aðra: sjúkdóms-
plágur lögðust þungt á unga, aldna
og þá sem tímum saman bjuggu
við þröngan kost. Bjarni Pálsson
sem mestan hluta embættisævi
sinnar var eini læknislærði maður-
inn á landinu fékk að kenna á ör-
birgð og vanheilsu fólks í ná-
grannabyggðum, en íbúum fjarlæg-
ari sveita var eins og nærri má geta
að mestu fyrirmunað að komast á
fund hans þótt þörf og vilji væri
fyrir hendi. Varð oft gestkvæmt í
Nesi og dvaldist mörgum sjúkl-
ingnum þar dögum, vikum og
mánuðum saman og höfðu víst
fæstir tök á að greiða fyrir læknis-
hjálp, lyf eða fæði og húsnæði.
Skömmu eftir að Jón Sveinsson
tók við landlæknisembættinu fóru
hann og Björn Jónsson lyfsali í Nesi
sameiginlega fram á stuðning yfir-
valda til þess að sporna við þessum
átroðningi. Stiftamtmaður brást
fljótt við málaleitan þeirra félaga og
var úrskurður hans sendur þeim í
bréfi vorið 1781 og birtur á lögþingi
samsumars. I honum var ákveðið
lagt bann við því að öreiga sjúkl-
ingar væru fluttir fyrirvara- og
skýringalaust að Nesi, nema því
aðeins að ættingjar ábyrgðust
greiðslu. Að öðrum kosti tæki við-
komandi sveitarfélag á sig alla
ábyrgð. Æðiströngum viðurlögum
var hótað ef út af þessu yrði brugð-
ið.
Menn hafa greinilega ekki viljað
eiga á hættu reiði og refsingar
þeirra sem fóru með valdið og tor-
velt mun einatt hafa reynst að
tryggja snauðum ábyrgðarmenn.
Aðstreymi sjúklinga á Seltjarnarnes
rénaði mjög og enginn dirfðist að
setjast þar upp til langdvalar eins
og í tíð Bjarna Pálssonar. Næstu ár-
in eftir úrskurðinn fræga voru ár
Skaftárelda og móðuharðinda og
hefur sjúkum og hungruðum föru-
mönnum þá væntanlega þótt skarð
fyrir skildi þar sem afdrepið í Nesi
var úr sögunni. Vel má geta sér
þess til að landlækni hafi eftir á að
hyggja þótt of langt gengið með
valdboðinu þinglesna, því að tíu
árum eftir það skrifar hann amt-
manni bréf og stingur upp á að
spítali verið settur á stofn í Nesi við
Seltjörn því að þar sé hentugur
staður fyrir hann svo nálægt lyfja-
búðinni. Jafnframt verði lagðir nið-
ur holdsveikraspítalarnir eða
„hospítölin" á Suðurlandi. Raunar
hafði Bjarni Pálsson hreyft svipuð-
um hugmyndum við Finn Jónsson
biskup í Skálholti og fleiri mektar-
menn. Jón kveðst reiðubúinn að
láta af hendi til þessarar nauðsyn-
legu stofnunar þann helming af
Nesstofu er hann hafi ásamt til-
heyrandi túni. Verði það að ráði
nr-

^albt öðtn fcefur eina oppfmctianbi flprf.
ianbi eij abfieröaníi tjerftin, gterir foi (iort gagtt
í jlftföómunt er leiöa af (ifaman* og einfanltga
finaférfxftns Itníetfa ; ftialöan bráfaj fab
ntifit innoortis, þó, fé öreipt á tntb fmi ebc
litit ÖrudFit, er faö oiourfoeifianöi, og (Máípac
»ib UttUeifa og aungintttni. Utboittá er paö
jþeim mtín nteir örúfanligt, fo fent til at Oecfoa
foi á anblit og triófl i fanta jípni. 5Jíeb rtfs
íegra máta, og ófpriruaranbie {leL't i;ftr þefnbir,
fliHir þaö ofja reibi einfantiga qocnnfóffð;
rnim
10 HEILBRIGÐISMÁL 2/1993