Heilbrigðismál - 01.03.1994, Blaðsíða 26

Tómas Jónasson
fyrr en þær deyja og bendir þá til
dreps í hratt vaxandi æxli.
Brjóst
Æxlisvísar í venjulegum skilningi
leika ekki stórt hlutverk í greiningu
eða eftirliti í þessum algengasta ill-
kynja sjúkdómi kvenna. Aftur á
móti eru aðrar rannsóknaraðferðir
nú í brennidepli hvað varðar forspá
um horfur og er þar átt við mæl-
ingar á hraða frumuskiptinga og
greiningar á genabreytingum.
I mörg ár hefur verið venja að
mæla tjáningu æxlisfrumanna á
viðtökum fyrir kvenkyns kynhor-
mónum, östrogeni og progesteroni,
og eru niðurstöður þeirra mælinga
notaðar að einhverju leyti til að
meta sjúkdómshorfur en fyrst og
fremst til þess að segja til um hvort
andhormónameðferð muni bera ár-
angur.
Reynt hefur verið að finna sér-
tæka æxlisvísa fyrir brjóstakrabba-
mein með því að leita í brjósta-
mjólk og er æxlisvísirinn CA 15-3
dæmi um slíkan. Gildi hans mælast
hækkuð í meirihluta sjúklinga þeg-
ar æxlið hefur sáð út meinvörpum
og er þess vegna hægt að nota slík-
ar mælingar við eftirlit og mat á
virkni sjúkdómsins.
Innkirtlar
Þar sem afurðir innkirtlanna,
hormónarnir, eru mjög sértækar
ættu þar að vera komnir kjörnir
æxlisvísar fyrir þau líffæri. Af slík-
um æxlum eru algengust æxli í
skjaldkirtli og mælast þá í mörgum
tilvikum hækkuð gildi á thyro-
globulini, sem bindur skjaldkirtils-
hormónið í kirtlinum. Ef um er að
ræða illkynja vöxt í þeim frumum
skjaldkirtilsins sem framleiða kalk-
stýrihormónið calcitonin skilar það
sér í auknum mæli út í blóðið. Til
eru sjaldgæfir erfðagallar sem auka
mjög líkur á myndun ilikynja æxla
á ýmsum innkirtlum og má nota
mælingar á calcitonini við æxlisleit
í slíku fólki.
Þvagfæri
Einn æxlisvísir hefur verið orð-
aður nokkuð við krabbamein í
þvagblöðru, TPA (tissue polypepti-
de antigen). Þetta er „gamall" æxl-
isvísir sem var lýst fyrst um svipað
PSA-æxlisvísirinn hefur
ótvírætt gildi til að
fylgjast með sjúkdómum
í blöðruhálskirtli.
leyti og AFP og CEA. Hann tengist
hornþráðum í þekjufrumum, er
ekki sértækur fyrir ákveðna vefja-
tegund en magn hans í blóði gefur
nokkrar vísbendingar um frumu-
fjölgun. Enginn æxlisvísir er sér-
staklega kenndur við nýrnakrabba-
mein.
Blöðruhálskirtill
Krabbamein í blöðruhálskirtli er
nú orðið algengasta krabbameinið í
íslenskum körlum. Tíðnin er nánast
sú sama og tíðni brjóstakrabba-
meins meðal kvenna, en konurnar
eru mun yngri þegar þær fá sinn
sjúkdóm. Því er hér um sjúkdóm
eldri karla að ræða.
Síðla árs 1992 mælti bandaríska
krabbameinsfélagið með því að
skimað væri árlega eftir krabba-
meini í blöðruhálskirtli karla eldri
en 50 ára, með þreifingu um enda-
þarm og mælingu í blóði á æxlis-
vísinum PSA (prostate specific
antigen). A þann hátt myndu líkur
á að finna lítil æxli aukast. Hins
vegar er vitað að allmargar mæl-
ingar sýna hækkuð gildi án þess að
illkynja æxli séu á ferð, þar sem
stundum finnst mikið af PSA í
blóði karla með stækkun á blöðru-
hálskirtli án þess að nokkur grein-
anleg merki séu um byrjandi
krabbamein.
Þessi æxlisvísir er lítið sykru-
prótein sem myndast bæði í eðli-
legum og umbreyttum frumum í
blöðruhálskirtli. Ekki er fyllilega
ljóst hvert hlutverk þess er en þó er
talið að það vinni ásamt öðrum
þáttum að niðurbroti á sæði.
I nýlegu hefti tímarits banda-
rísku læknafélaganna, JAMA, var
greint frá allstórum hópi karla sem
tekið höfðu þátt í öldrunarrann-
sókn í Baltimore. Einn þáttur rann-
sóknarinnar var leit að sjúkdómum
í blöðruhálskirtli sem gerð var með
því að mæla PSA í blóði og kirtill-
inn var þreifaður um endaþarm.
Aðgerð var framkvæmd ef grunur
vaknaði um sjúkdóma í kirtlinum
og fékkst þannig staðfesting á því
hvaða sjúkdómur var á ferð. I um-
ræddri öldrunarrannsókn hafði
verið fylgst með sumum í allt að 25
ár þegar sjúkdómur í kirtlinum
greindist og lágu fyrir niðurstöður
sem sýndu að mæligildi á æxlisvís-
inum PSA hækkuðu mishratt í
blóði eftir eðli sjúkdómsins í
blöðruhálskirtlinum. Niður-
stöðurnar sýndu að gildin eru hæst
og hækka hraðast í þeim sem eru
með útbreitt krabbamein. Ef meinið
er bundið við kirtilinn eru gildi
PSA mælinganna lægri og hækka
hægar. Lægst eru gildin þar sem
aðeins er um stækkun á kirtlinum
að ræða, án æxlisvaxtar. Þessar nið-
urstöður styðja ótvírætt gildi PSA
mælinga við að fylgjast með sjúk-
dómum í blöðruhálskirtli.
Mælingar á PSA í blóði hófust
hér árið 1988 og hefur þeim fjölgað
ár frá ári. Sem dæmi má nefna að
árið 1989 voru gerðar um 700 rann-
sóknir á Rannsóknadeild Landspít-
alans en á síðasta ári voru þær um
1600. Þessar mælingar hafa fyrst og
fremst verið gerðar vegna gruns
um sjúkdóm í blöðruhálskirtli en
skipulögð leit hefur ekki verið gerð
hjá hópi einkennalausra karla. Nú
Mæling á æxlisvísum undirbúin á
Rannsóknastofu í meinefnafræði.
26 HEILBRIGÐISMÁL 1-2/1994