Heilbrigðismál - 01.03.1994, Blaðsíða 32

hafa komið fram hugmyndir um að
a.m.k. sum afbrigði af áráttu (eink-
um svonefnd endurskoðunarárátta)
tengist erfiðleikum við að greina á
milli atburða sem maður hefur
ímyndað sér eða framkvæmt í raun
eða stafi af minniserfiðleikum sem
einkum komi fram undir álagi og
skapa óöryggi. Samkvæmt þessari
skoðun eru þannig e.t.v. á ferðinni
minnistruflanir einhvers konar og
óöryggi því samfara. Slíkar skýr-
ingar eru hins vegar alls ekki full-
nægjandi þótt þær geti bent til
áhættuþáttar í vissum afbrigðum
áráttu og þráhyggju.
Afstaða til hugsana
Onnur hugmynd um orsakir
vandans byggist á því að það sé
baráttan við hugsanir sem sé kjami
hans. Þær hugsanir sem einkenna
áráttu og þráhyggju koma einnig
fyrir hjá fólki almennt, en það sem
greinir hér á milli er annars vegar
tíðni hugsananna og hins vegar
það uppnám sem þær valda og sú
hegðun sem þær leysa úr læðingi.
Af þessu mætti ráða að það sé af-
staða fólks til slíkra hugsana og/
eða eitthvað í því hvemig brugðist
er við þeim sem leiði til þess að
þær verða þráhugsanir hjá sumum
en ekki hjá öðrum.
Ýmislegt bendir m.a. í þá átt að
margir þráhyggnir ofmeti þá stjórn
sem við getum haft á því sem okk-
ur dettur í hug og vanmeti sam-
hliða fjarlægðina á milli hugsunar
og athafnar. Þeir leggi nánast að
jöfnu að hugsa og framkvæma. Þeir
reyni því í ríkari mæli að útiloka
óæskilegar hugsanir og fylgist um
leið betur með því en aðrir hvort
þær skjóti upp kollinum. Þetta kann
að leiða til þess að hugsanimar verði
áleitnari í stað þess að verða fátíð-
ari. Það er líka athyglisvert að
gjarnan dregur tímabundið úr t.d.
endurskoðunaráráttu þegar sá sem
af henni þjáist kemur í nýtt um-
hverfi þar sem hann er ekki á sama
hátt „ábyrgur" fyrir því sem gerist.
Eitt bannað
Nýlegar rannsóknir á bælingu
hugsana og afleiðingum hennar
varpa í þessu sambandi nýju ljósi á
áráttu og þráhyggju og önnur af-
brigði óþægilegra hugsana. Lítum á
dæmi um þetta. Hugsaðu þér að þú
sitjir í stól heima hjá þér og þér sé
sagt að þú megir hugsa um hvað-
eina með einni undantekingu þó.
Þú megir ekki með nokkru móti
hugsa um „ísbjörn". Hvað gerist?
Þú sem væntanlega leggur ekki í
vana þinn að hugsa um ísbimi ert
nú líklegur til þess að gera það í
ríkum mæli. Rannsóknir sýna
a.m.k. að þetta gerist jafnan við
slíkar aðstæður.
Af hverju stafar þetta? Hér kem-
ur líklega margt til en það sem
skiptir okkur mestu máli er að svo
virðist sem þær hugsanir sem fólk
beitir í því skyni að forðast t.d.
hugsunina um ísbjörn verði vakar
að þeirri sömu hugsun. Því meiri
ákafa sem fólk sýnir við að vísa
henni frá, því fleira sem það tínir
úr hugskoti sínu eða skoðar í um-
hverfinu til þess að koma í stað
hugsunarinnar því fleiri tengsl
myndast á milli hennar og þessara
hluta eða hugsana og því fleira get-
ur þar af leiðandi kallað hana fram.
Einnig hefur komið fram í þess-
um rannsóknum að þegar fólk er
beðið um að hugsa ekki t.d. um ís-
björn og tekst það, gýs hugsunin
upp með krafti þegar þessi fyrir-
mæli eru dregin til baka og við-
Trúrækið fólk óttast stundum að
það geri eða hugsi eitthvað sem
brýtur gegn trú þess og sannfær-
ingu. Meðal þeirra sem þetta
reyndu var Marteinn Lúther.
Hvað er árátta og þráhyggja?
Árátta og þráhyggja (þrá-
hugsanir) eru vandamál sem oft
fara saman en þurfa ekki að
gera það. Árátta er síendurtekin
hegðun af einhverju tagi sem
ekki gegnir neinum sýnilegum
tilgangi eða er sem slík í hæsta
máta yfirdrifin. Fyrir þann sem
haldinn er áráttunni gegnir hún
hins vegar þeim tilgangi að
koma í veg fyrir að eitthvað
slæmt hendi hann sjálfan eða
aðra. Einnig getur hún beinst að
því að fullvissa sig stöðugt um
að það hafi ekki átt sér stað.
Helstu afbrigði áráttu eru
annars vegar endurskoðunarár-
átta og hins vegar hreinlætisár-
átta (þvottaárátta). Endurskoð-
unarárátta beinist til dæmis að
því að ganga aftur og aftur úr
skugga um að dyr séu læstar, að
slökkt hafi verið á eldavél, að
ekki hafi verið ekið yfir barn á
götunni o.s.frv. Hreinlætisárátta
eða þvottaárátta felst í því að
forðast með yfirdrifnum hætti
smit og óhreinindi.
Þráhyggja einkennist af
óþægilegum hugsunum af ýms-
um toga. Einatt eru þetta hugs-
anir um að maður geri eitthvað
sem er honum þvert um geð
eða þá að eitthvað óþægilegt, en
um leið harla ólíklegt, hendi
hann eða aðra í kringum hann.
Þannig getur ástrík móðir óttast
að hún kunni að skaða barn sitt
eða trúrækinn maður að hann
muni formæla drottni. Þráhugs-
anir af einhverju tagi liggja oft
að baki áráttu (t.d. endurskoð-
unaráráttu og hreinlætisáráttu)
en stundum þjaka þær fólk án
þess að það komi fram í hegðun
að öðru leyti. /. S.
32 HEILBRIGÐISMÁL 1-2/1994