Heilbrigðismál - 01.06.1998, Síða 19

Þreyttir þurfa hvíld
Það eru lífsgæði að fá fullan svefn
Grein eftir Ingólf S. Sveinsson
Ein algengasta orsök streitu er sú að fólk
sefur ekki nógu lengi, vanrækir þörf líkam-
ans fyrir svefn. Hver og einn veit að góður
svefn veitir þreyttum manni hvíld, frið og
endurnæringu. En hversu mikilvægur er
svefninn? Fáir virðast vita núorðið hver
hin skaðlegu áhrif svefnskorts eru og
margir þekkja ekki gildi góðrar hvíldar.
Almennt er talið að svefnþörf manna
nemi um það bil tíma myrkursins í heitari
löndum. Fræðimenn ætla að meðalsvefn-
þörf fullorðinna sé um sjö og hálf klukku-
stund en misjöfn frá einum manni til
annars svo að muni meira en klukkustund
í hvora átt. Jafnvel er talið að meðalsvefn-
tíminn hafi verið lengri fyrr á öldum. Börn
og ungmenni þurfa meiri svefn en full-
orðnir, svo sem alkunnugt er. Lengd
svefnsins skiptir þó ekki öllu máli heldur
einnig gæðin. Öruggasti mælikvarðinn á
góðan svefn er að við séum vel úthvíld að
morgni og að okkur líði vel yfir daginn.
„Á við hálfa gjöf"
Fyrrum var þekking í þjóðtrú okkar sem
leiðbeindi fólki um svefnhætti. Gamalt
máltæki segir: „Svefninn er á við hálfa
gjöf." Kunn er sú trú að klukkustundar
svefn fyrir miðnætti endurnæri á við tvær
stundir eftir miðnætti. Er þetta í samræmi
við þá nútíma þekkingu að innbyggð
klukka stjórnar líkamshita þannig að hann
lækkar hraðast síðla kvölds og að vaxtar-
hormón myndast í djúpum svefni fyrri
hluta nætur. Vaxtarhormón stýrir vexti hjá
þeim sem ungir eru en það stjórnar einnig
hraða endurnýjunar á frumum í líkama
okkar hinna - hve lengi við höldumst ung.
í flestum leikritum Shakespeares, sem
skrifuð voru á sautjándu öld, er ein pers-
óna búin að tapa ráði og rænu og einhver
segir á þessa leið: „Honum batnar þegar
líknandi svefninn kemur og skýrir huga
hans og veitir frið." í hinni frægu sögu um
riddarann sem barðist við vindmyllur, Don
Quixote, er því gjörla lýst að fræðigrúsk
um nætur átti þátt í að gera hinn hugprúða
riddara ruglaðan. Ofurhuginn Galdra-Loft-
ur, í samnefndu leikriti Jóhanns Sigurjóns-
sonar, talaði fyrir hönd margra með orðun-
um: „Svefninn er óvinur minn. Hann stelur
frá mér tíma." Þessi dæmi eru tilfærð til að
Flestir þurfa sjö
til níu stunda
svefn til að fá
fulla endurnær-
andi hvíld.
Börn og
unglingar þurfa
að sofa lengur.
Svefnskortur
veldur þreytu.
Sífelld þreyta
veldur streitu.
Þreyta og
streita hækka
spennu og
greiða sjúk-
dómum leið.
Eftir eins
sólarhrings
vöku skerðist
hæfni manna
verulega, til
dæmis að aka
bifreið.
A öðrum og
þriðja sólar-
hring vöku eru
misskynjanir
algengar.
Eftir fjögurra
sólarhringa
vöku koma
löng tímabil
misskynjana og
ofskynjana.
Áframhaldandi
vaka sviptir alla
ráði.
leggja áherslu á að mönnum hefur verið
ljóst öldum saman hve mikilvægur svefn
er og hvers vegna.
Samfelld vaka
Rannsóknir á heilbrigðu fólki sýna að
eftir eins sólarhrings vöku skerðist hæfni
manna verulega. Athygli og einbeiting
verður gloppótt og síðan almennt sljó. Fólk
tapar hæfni til að halda athygli stöðugri, til
dæmis að leysa reikningsþraut, fylgjast
með ratsjárskjá eða aka bifreið. Hæfni til að
inna af hendi æfða athöfn eða starf getur
þó haldist lengi, einkum fái fólk að ráða
vinnuhraða sínum.
A öðrum sólarhring vöku fer fólk að
rugla saman eigin hugsunum og utanað-
komandi upplýsingum. Líkamleg óþæg-
indi byrja að gera vart við sig, spennutil-
finning kringum höfuðið, sviði í augum,
þokusýn.
Á öðrum og þriðja sólarhring hefur ein-
beiting sljóvgast það mikið að nússkynjanir
eru algengar, örstuttir dúrar, nokkurra sek-
úndna langir, koma æ oftar inn í vöku-
ástandið, jafnvel án þess að fólk verði þess
vart. Kyrrstæðir hlutir virðast hreyfast,
fjarlægðarskyn verður óöruggt.
Eftir fjögurra sólarhringa vöku koma hjá
sumum löng tímabil með misskynjunum
og ofskynjunum, tímaskyn truflast, draum-
ar ráðast inn í vökuástandið, margir finna
fyrir vaxandi óöryggi, kvíða og ofsóknar-
tilfinningu. Áframhaldandi vaka sviptir
alla ráði og endalaus vaka leiðir menn og
dýr til dauða.
Lýsandi fyrir áhrif svefntaps og þreytu
eru þær sögur sem sagðar voru af síldar-
skipstjórum sem fyrrum sátu í útsýnis-
byrginu uppi á stýrishúsum síldarskipanna
og horfðu sólarhringum saman eftir vað-
andi síldartorfum. Þegar skipstjórinn hafði
ræst mannskapinn nokkrum sinnum til að
kasta á torfur sem enginn annar sá vissu
allir hvað klukkan sló. Karlinn var orðinn
vitlaus og það varð að koma honum í svefn
með góðu eða illu - líklega oftar með illu.
Skertur svefn
Algjört svefntap er ekki algengt en þeim
mun algengara er að menn spari við sig
svefn - stundum af illri nauðsyn - eða
HEILBRIGÐISMÁL 2/1998 19