Fréttablaðið - 18.01.2010, Blaðsíða 13

MÁNUDAGUR 18. janúar 2010 13
SEND IÐ OKK UR LÍNU
Fréttablaðið og Vísir hvetja lesendur
til að senda línu og leggja orð í
belg um málefni líðandi stundar.
Greinar og bréf skulu vera stutt
og gagnorð. Tekið er á móti efni á
netfanginu greinar@frettabladid.
is eða á vefsíðu Vísis, þar sem
finna má nánari leiðbeiningar.
Ritstjórn ákveður hvort efni birtist í
Fréttablaðinu eða Vísi eða í báðum
miðlunum að hluta eða í heild.
Áskilinn er réttur til leiðréttinga og
til að stytta efni.
Viltu kynnast
frambjóðendum
betur?
Prófkjör í Reykjavík 23. janúar 2010
Kaffihúsafundur með frambjóðendum í Valhöll
Þriðjudagur 19. janúar kl. 16 - 19
Opinn framboðsfundur í Golfskálanum í Grafarholti
Miðvikudagur 20. janúar kl. 20 - 22
Prófkjör
Laugardagur 23. janúar, kjörstaðir eru opnir kl. 10 - 18
Utankjörfundaratkvæðagreiðsla er alla virka daga kl. 9 - 17
www.profkjor.is
Upplýsingar um frambjóðendur eru á profkjor.is
Kjartan Magnússon
Áslaug M. Friðriksdóttir
Gísli Marteinn Baldursson
Kristján Guðmundsson
Benedikt Ingi Tómasson
Hanna Birna Kristjánsdóttir
Marta Guðjónsdóttir
Björn Gíslason
Hildur Sverrisdóttir
Ragnar Sær Ragnarsson
Elínbjörg Magnúsdóttir
Jóhann Páll Símonarson
Þorbjörg Helga Vigfúsdóttir
Emil Örn Kristjánsson
Jórunn Frímannsdóttir
Þorkell Ragnarsson
Geir Sveinsson
Júlíus Vífill Ingvarsson
STJÓRNSKIPAN
Synjunarvald forseta
Enn hefur synjunarvald for-seta samkvæmt 26. gr. stjórn-
arskrárinnar komizt til umræðu
og eftir síðustu synjun hafa radd-
ir orðið háværar um að þessi skip-
an mála sé óheppileg og eðli emb-
ættisins hafi breytzt. – Þrjú atriði
hafa sérstaklega verið tilgreind:
Að forseti gangi gegn þingræði,
að ekki sé heppilegt að einum
manni sé falið slíkt vald og stefnt
sé að pólitísku forsetaræði.
Fullyrt er að forseti gangi
gegn þingræðinu (orðanotkun er
óheppileg því að þingræði merkir
að sérhver ríkisstjórn sitji á skjóli
Alþingis og beri ábyrgð fyrir því
– orðið þingstjórn væri betra),
og hert á með ummælum um að
hann hindri störf þingsins og lýsi
jafnvel yfir stríði á hendur því og
ríkisstjórn. Áður en slík orð falla
þyrftu menn að gefa gaum 2. gr.
stjórnarskrárinnar þar sem segir
að Alþingi og forseti Íslands fari
saman með löggjafarvaldið. Hlut-
ur forseta birtist í því að hann
staðfestir lög, sbr. 19. gr., gefur
út bráðabirgðalög, sbr. 28. gr. og
getur synjað lögum staðfestingar,
sbr. 26. gr. Þá liggur beint við að
spyrja hvort stjórnarskrárgjafinn
hafi við setningu stjórnarskrár-
innar 1944 hafnað „þingræðinu“
með þessari skipan mála og þjóð-
in samþykkt það með rúmlega
95% atkvæða.
Þá hefur því verið haldið fram
að naumast sé það í samræmi
við lýðræði að fela einum manni
vald – jafnvel geðþóttavald – til
að vísa málum til þjóðaratkvæðis
og hann hafi þar frjálsar hend-
ur. Vissulega hefur forseti þetta
vald samkvæmt bókstaf lag-
anna og engar skorður reistar
við beitingu þess. Nú eru stjórn-
arskrár í rótgrónum lýðræðis-
ríkjum almennt ekki margorðar.
En að baki þeim standa ákveðn-
ar óskráðar hefðir sem mótazt
hafa í framkvæmd með ákveð-
in stjórnspekileg og siðferðileg
gildi að leiðarljósi, svo sem lýð-
ræði, valddreifingu og mann-
réttindi. Þess hlýtur því að mega
vænta að til forsetaembættis velj-
ist ekki aðrir en þeir sem haldi öll
slík gildi í heiðri. Þau móta ekki
einungis túlkun ákvæðanna, held-
ur einnig pólitískt mat forseta á
því hvenær synjunarvaldi skuli
beitt þegar lagabókstaf sleppir.
En í ljósi þess sem þegar er tekið
fram má því ætla að forseti hafi,
auk framangreindra gilda, hófs-
emi og málefnaleg sjónarmið að
leiðarljósi. Mat forseta birtist
síðan í rökstuðningi hans og þar
geta skoðanir verið skiptar.
Þá er í þriðja lagi bent á að
embættið sé komið í hringiðu
stjórnmálanna ef forseti synji
lögum staðfestingar og sjálf
löggjafarsamkoman sé þá ber-
skjölduð fyrir ákvörðunum, jafn-
vel geti forseti gert Alþingi óstarf-
hæft. Með því sé embættið orðið
pólitískt, stefnan tekið á forsetar-
æði og stjórnskipan og stjórnskip-
unarhefðum raskað. Embættið sé
þá orðið aflvaki sundrungar í stað
sameiningar.
Nú er vandséð að það eitt að
synja lögum staðfestingar og vísa
lögum til þjóðaratkvæðis stefni
embættinu í hringiðu stjórn-
málanna. Ef forseti hins vegar
tekur afstöðu
t i l laga nna,
þannig að hann
annaðhvort
hvetji menn til
að samþykkja
eða synja, þá
hefur embætt-
ið sogazt inn í
þá hringiðu og
breytt um eðli.
En hefur for-
seti tekið opinberlega afstöðu
laganna, síðari Icesave-laganna
(nr. 1/2010), sem nú stendur til
að greiða atkvæði um? Þeir sem
kynnu að halda því fram verða að
styðja mál sitt skýrum rökum.
Ef synjunarákvæðið er túlk-
að á grundvelli bókstafstrúar og
í anda átakastjórnmála er ekki
hægt að útiloka að til embætt-
is komi forseti sem ynni í þeim
anda og synjaði lögum staðfest-
ingar í tíma og ótíma, þannig að
þingið yrði lítt starfhæft. Þá hefði
Alþingi það úrræði að samþykkja
tillögu með stuðningi ¾ hluta
þingmanna um að leysa forseta
frá embætti enda færi þá fram
þjóðaratkvæðagreiðsla um hana
innan þriggja mánaða frá sam-
þykkt Alþingis, sbr. 2. mgr. 11. gr.
stjórnarskrárinnar. Ef hins vegar
þrátefli verður milli forseta og
Alþingis, þannig að Alþingi sam-
þykki þegar í stað lög, sem forseti
hefði synjað lítið breytt og þrátefli
yrði, vakna spurningar um hvern-
ig eigi að hemja Alþingi. Það yrði
bezt gerð með því að koma á fót
stjórnlagadómstól. Annars eru
ekki önnur úrræði en kjósendur
taki í taumana.
Ef stjórnarskráin er túlkuð og
henni framfylgt í anda þeirra
gilda sem að baki hennar búa má
vel við 26. gr. una; ef á hinn bóg-
inn stjórnarskráin er túlkuð í anda
bókstafstrúar, valdsækni og þeirra
siðferðisbresta sem fylgja átaka-
stjórnmálum verður að breyta
henni. Og við það yrði varla látið
sitja; hverju álitamálinu af öðru
yrði hreyft sem fella yrði undir
bókstafi stjórnarskrárinnar og
þá hætt við að orðaflaumur yrði
helzta kennimark hennar. En þá
væri rétt að menn spyrðu þeirr-
ar spurningar, hvort margorð og
ýtarleg stjórnarskrá sé til marks
um gott stjórnarfar. Við lauslega
athugun á stjórnarskrám ýmissa
ríkja, m.a. í þriðja heiminum, set
ég fram þá leiðsögutilgátu að því
orðfleiri og áferðarfallegri sem ein
stjórnarskrá er því verra sé stjórn-
arfarið. Þetta væri rétt að skoða
nánar áður en ráðizt verður í endur-
skoðun stjórnarskrárinnar með
átakastjórnmálin að leiðarljósi.
Höfundur er lagaprófessor.
Synjunarvald og átakastjórnmál
SIGURÐUR LÍNDAL