Fréttablaðið - 07.08.2010, Blaðsíða 24

24 7. ágúst 2010 LAUGARDAGUR
T
ilvist þessa handrits, sem
hér kemur í fyrsta sinn út á
bók undir titlinum Meistar-
ar og lærisveinar, hefur verið
mörgum aðdáendum Þórbergs
Þórðarsonar kunn síðan vald-
ir kaflar úr því birtust í Tímariti Máls og
menningar árið 1991,“ segir Soffía Auður
Birgisdóttir í formála útgáfunnar, sem hún
stendur að ásamt Arngrími Vídalín.
Þórbergur hélt dagbækur alla ævina og
skrifaði niður hugleiðingar sínar, en ekki
síður upplýsingar um daga hans; bæði per-
sónulegar hugleiðingar og einnig hvers-
dagslegar eins og um veðurfar.
Meistarar og lærisveinar hefur að
geyma hugleiðingar hans um ýmsa atburði
sem lesendum hans eru kunnir og hafa
sumir hverjir ratað inn í bækur hans.
Þar eru einnig frásagnir af þjóðþekkt-
um mönnum, Halldóri Laxness og Stef-
áni frá Hvítadal, og merkar heimildir um
það hvernig Þórbergur leit sjálfan sig og
hvernig hann þroskaðist.
Eftirfarandi kafli lýsir því hvernig
ljóðagerðin kom honum til bjargar í sár-
ustu fátækt hans, þrátt fyrir eigin efa-
semdir.
Ljóðagerðin
Á þessum árum fékkst ég dálítið við að
yrkja en þó ekki svo að ég tæki slíka við-
leitni neitt alvarlega. Ég hafði ekki trú á
mér sem ástamanni. Og ég hafði ekki held-
ur trú á mér sem skáldi. Mig langaði ekki
heldur neitt verulega til að verða skáld.
Ég þráði miklu meira að eignast þekkingu
og verða spekingur. Að verða spekingur
var það æðsta sem ég gat
hugsað mér, því að spekin
var skilyrði hinnar réttu
breytni, og rétt breytni
hafði verið keppikefli
mitt í mörg [ár]. En það
var samt sem áður stað-
reynd að ég hafði mjög
mikla skemmtun af ljóð-
um, og það sem verra var,
einkum lyriskum ljóðum.
Og það var næsta stað-
reynd, að ég fékkst við
að yrkja. En ég orti að
eins þegar andinn kom
yfir mig, og ég gerði mér
mjög sjaldan far um að
láta hann koma yfir mig
ef ekki var lítils háttar
upplyfting í aðra hönd,
eins og það var kallað, að
losa vitundina við heil-
brigða skynsemi nokkr-
ar klukkustundir. Og það
var þriðja staðreyndin
að ég hafði mjög næman
smekk á ljóðagerð, „fann
það á mér“ undir eins og
ég heyrði vísu eða kvæði
hvort þetta var góður skáldskapur eða
lélegur.
Var í vafa
En þrátt fyrir dómgreind mína á skáldskap
annarra var ég lengi vel mjög í vafa um
hvort nokkuð eða hvað mikið væri varið
í minn eigin kveðskap. Ég las kvæði mín
fyrir hinum og þessum. Og allir sem ég
las þau fyrir virtust hafa gaman af þeim.
Margir hrósuðu þeim. Þetta var allt öðru-
vísi kveðskapur en maður hafði átt að
venjast. Þetta var nýjung. En hvers konar
nýjung var það? Sumir sögðu að þau væru
allt of alvörulaus. Einstaka að þau væru
siðlaus. Margir sögðu að ég yrði mikið
skáld, ef ég tæki verkefni mín alvarlega.
Mér þótti dálítið vænt um þegar skáldskap
mínum var hrósað. En sú ánægja var þó
miklu meiri á yfirborðinu en undir niðri.
Mér fannst nálega allir sem ég umgekkst
hafa svo lítið vit á skáldskap að í hjarta
mínu gat ég aldrei lagt neinn trúnað á
dóma þeirra. Og að fara að yrkja alvar-
lega, það var mér lífsómögulegt. Ég var
búinn að fá svo róttækan viðbjóð á hinu
sentimentala og ónáttúrlega væli þessara
tíma að það var ekki nokkur minnsta leið
fyrir mig að fara að úthella hjarta mínu.
Eftir að ég skildi við Stefán frá Hvítadal
umgekkst ég að eins tvo menn sem mér
fannst að hefðu „innra vit“ á skáldskap.
Það voru Erlendur Guðmundsson og Vil-
mundur Jónsson. Ég spurði þá aldrei um
hvernig þeim þætti skáldskapur minn. En
ég fann að þeir höfðu gaman af honum.
En þegar ég spurði sjálfan mig hvort ég
gæti stuðst við dómgreind þeirra, þá varð
svarið að eins ný spurning: Hafa þeir þá
hið absoluta vit á skáldskap?
Þannig lifði ég í eilífri óvissu um gildi
skáldskapar míns, og þó ég væri eða léti
sem ég væri ánægður yfir því hóli sem
ég fékk hjá hinum og þessum fyrir rím-
irí mitt, þótti mér undirniðri ekkert í það
varið að fá hrós frá fólki sem ég áleit að
hefði lítið eða ekkert vit á skáldskap, að
minnsta kosti ekki hið absoluta skálda-
eyra.
Skítug nærföt og peningaleysi
Líkast til hefur enginn Reykvíkingur litið
með minni fögnuði en ég til jólanna 1914.
Ég átti engin föt önnur en útslitna garma
sem ég hafði gengið í í tvö ár, að eins götug
stígvél og engan eyri fyrir brennivíns-
flösku á aðfangadagskvöldið, og nærfötin
mín höfðu ekki verið þvegin síðan í október
um haustið. Ég braut dag eftir dag heilann
um hvernig ég gæti ráðið fram úr þessum
vandræðum. En heilabrot mín urðu bara
til þess að sannfæra mig um hvað það væri
heimskulegt að eyða tímanum í heilabrot
um svo ósigrandi viðfangsefni.
Þá bar það til einn dag að ég fór að blaða
í ofurlitlum bæklingi, heftum saman með
hvítum tvinnaspotta, í kápu úr þykkum,
gráum umbúðapappír. Bæklingurinn var
útskrifaður með kvæðum eftir mig. Það
var ofurlítið safn sem nokkrir kunningjar
mínir höfðu beðið mig að gefa sér upp-
skrifað og þeir höfðu venjulega borgað
mér fyrir tvær krónur en það var verð á
hálfum skósólum.
Nú var eins og sagt væri við mig að ég
skyldi gefa þetta safn
út fyrir jólin til þess
að ég gæti fengið mér
föt og skó. Ég bar þessa
hugmynd undir nokkra
kunningja mína og þeir
hvöttu mig til að gera
þetta. Og þá var láns-
traust mitt svo lítið hjá
prentsmiðjum að ég varð
að fá ábyrgðarmenn til
að tryggja prentsmiðj-
unni kostnaðinn. Bæk-
lingurinn var síðan
prentaður í Gutenberg.
Hann var 16 blaðsíður og
hlaut nafnið Hálfir skó-
sólar. Og höfundurinn
var Styrr Stofuglamm.
Bæklinginn seldi ég
sjálfur, fékk stráka til
þess að bjóða hann á göt-
unum og stjórnaði útsöl-
unni úr pappírsskúr sem
var bak við prentsmiðj-
una Gutenberg. Þar
hafðist ég við í nokkra
daga og afgreiddi handa
strákunum nýjar birgð-
ir þegar þeir höfðu selt þær fyrri. Bæk-
lingurinn seldist ágætlega. Þetta var nýj-
ung, óvenjulegur tónn, ekkert líkt því sem
áður hafði sést. Og fyrir jólin gat ég fengið
mér ný föt hjá skraddara og nýja skó hjá
fínasta skósala bæjarins.
Ekki í ljóðasöfnum
Salan á Hálfum skósólum varð mér upp-
örvun til að reyna þessa hamingju í annað
sinn. Og árið eftir gaf ég út nýjan kvæða-
bækling sem ég kallaði Spaks manns spjar-
ir, samræmisins vegna. Hann var seldur á
götum bæjarins eins og Hálfir skósólar og
seldist einnig ágætlega. Og sjö árum síðar,
vorið 1922, gaf ég út dálitla ljóðabók sem
ég kallaði Hvíta hrafna. Í henni voru öll
kvæðin sem áður höfðu komið í fyrri bæk-
lingunum en auk þess fjöldi nýrra kvæða.
Þessi bók mín seldist einnig vel og fékk
góða dóma. Þrátt fyrir það finnst mér að
bókmenntafrömuðir hafi varla talið mig
meðal ljóðskálda. Ekkert kvæði eftir mig
hefur verið tekið upp í neinar sýnisbækur.
Og í Íslenskum ástarljóðum finnst ekki ein
einasta vísa eftir höfund þessarar bókar.
Þó er það hverju orði sannara að í Hvít-
um hröfnum eru betri ástarljóð en þorri
þeirra ástarkvæða sem birt eru í Íslensk-
um ástarljóðum. Og einn kost hafði ég sem
ljóðskáld sem er fremur sjaldgæfur með
íslenskum ljóðskáldum: Ég kunni að byggja
upp kvæði. Þau byrja þar sem þau eiga að
byrja, og enda þar sem þau eiga að enda.
Kaflinn Ljóðagerðin úr Meistarar og læri-
sveinar. Millifyrirsagnir eru blaðsins.
Enda þar sem á að enda
Þótt Þórbergur Þórðarson sé löngu horfinn á annað tilverusvið er ný bók eftir hann væntanleg, Meistarar og lærisveinar. Bókin
er prentuð eftir handriti sem Þórbergur lét eftir sig og hefur ekki áður komið út á prenti, þótt kaflar úr því hafi gert það. Kol-
beinn Óttarsson Proppé gluggaði í bókina og kynnti sér sögu hennar. Fréttablaðið birtir hér aukinheldur einn kafla úr bókinni.
Fæðingarár Þórbergs er á reiki, kirkjubækur segja hann fæddan 12. mars
1888, en foreldra hans minnti að hann hefði fæðst 1889 og við það
hélt hann sig. Hann fæddist á Hala í Suðursveit og bjó þar til unglings-
ára, en þá réð hann sig á skútu í Reykjavík.
Þórbergur hristi upp í lífi landans þegar bókin Bréf til Láru kom út
árið 1924, en með útkomu hennar er sagt að hann hafi orðið þjóðfræg-
ur og illræmdur á einni nóttu. Bókmenntafræðingar lenda enn í vanda
þegar skilgreina á Bréfið, þó 86 ár séu liðin frá útkomu þess. Eins er
með rithöfundinn sjálfan, hann flokkast illa í hefðbundna flokka.
Þórbergur gaf út fjölda rita um ævina og má nefna Íslenskan aðal,
Ofvitann og Sálminn um blómið, auk Bréfsins. Þá ritaði hann ævisög-
ur af miklu listfengi, til að mynda ævisögu Árna prófasts Þórarinsson-
ar. Þá skrifaði hann mikið um andleg efni og íslenskt mál, en hann var
mikill orðasafnari. Þórbergur lést árið 1974.
Forlagið gefur út bókina Meistarar og lærisveinar, en hún kemur út
á þriðjudaginn.
Þórbergur Þórðarson
ÞÓRBERGUR ÞÓRÐARSON Þórbergur var mikill sérvitringur og skráði hjá sér allt milli himins og jarðar. Hann
þykir með mestu stílsnillingum íslenskrar tungu. MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR
Ég hafði ekki trú á
mér sem ástamanni.
Og ég hafði ekki
heldur trú á mér
sem skáldi. Mig
langaði ekki heldur
neitt verulega til að
verða skáld. Ég þráði
miklu meira að
eignast þekkingu og
verða spekingur.